Véla Mnôs: differenze tra le versioni

|FRAZIONI={{MSG|Carniana, Carù, Cerrè Sologno, Cervarolo, Civago, Costabona, Febbio, Gazzano, Gova, Minozzo, Morsiano, Novellano, Poiano, Rescadore, Santonio e Sologno.|ARZ=Carniâna, Carù, Cerè Slògn, Cervarôl, Civêgh, Costabòuna, Fèbi, GaşânGaṣân, Gôva, Mnôs, Mursiân, Novlân, Puiân, Rescadōr, Santòni e Sològn.}}

|CONFINA={{MSG|(nord) Castelnovo ne' Monti, Carpineti, Toano, (est) Montefiorino (MO), Frassinoro (MO), (sud) Castiglione di Garfagnana (LU), Villa Collemandina (LU), Sillano (LU), (ovest) Ligonchio e Busana.|ARZ=(mezanôt) [[Castelnōv di Mûnt]], [[Carpnèida]], [[Toân]], (matèina) [[Muntfiurèin]] (MO), [[Frasinôr]] (MO), (mezdé) [[Castiliòun ed Garfagnâna]] (LU), [[Véla Colmandèina]] (LU), [[Silân]] (LU), (sira) [[Ligûnchi]] e [[BuşânaBuṣâna]].}}

Al teritôri l'é quêşiquêṣi dal tót dèinter al [[Pêrch dal Gigânt]].

Fra i prém sègn ed la preşèinsapreṣèinsa ed l'òm ind al teritôri comunêl a gh'é i rèst ed l'etê ed mèz ed la prêda catê in localitê ''Lama Lite'', a pió ed 1.700 mêter i.l.m. Atâch a l'abitê ed Sân Bertlamè, lòungh al fiòm [[Sècia]] é stê catê un simitèri ed l'època rumâna. Atâch al cèinter ed Vèla Mnôs, é stê catê 'na fébia gâlica. Tito Livio int al 187 p.C. al dîşdîṣ che al consōl ''Marco Emilio Lepido'' , ind la guèra fâta cûntra i Légor ''Friniates e Apuani'' che abitêven sti teritôri ''potrebbe avere attraversato gli Appennini passando per il territorio del comune di Villa Minozzo'', "da o per" la Garfagnâna (dal pâs ed Pradarèina o dal Fòrbis o RaîşRaîṣ). <ref>Al pâs an n'é mìa cêr véste che Tito Livio an dîs mìa da dōve l'é gnû al pasâg e gnân se se còst l'é stê da la [[Tuscâna]] e l' [[Emégglia|Emélia]] o invicivêrsa la ragiòun la sugerés che al pasâg al sia gnû da l'Emélia e pó in Tuscâna vést che int la stôria ed Tito Livio préma a vîn sgnê i nòm di mûnt ''Ballistam'' (Valèstra) e Suismontiumqe (BişmântvaBiṣmântva) e pó a vín arpurtê ch' l' é avgnû al pasâg di Apenèin, in pió, sèimper la ragiòun l' a's pôrta a scartêr che al pasâg al sia cuntinvê vêrsa la Lunigiâna, vést che al 'stès Tito Livio a' s dîşdîṣ che l'ân dôp int al 186 p.C. i Rumân àn subî int la vâl dal fiòm Mêgra (Lunigiâna), ch'an cgnusîve mìa bèin, 'na batôsta a ôvra di Lègor Apuân ind la batâlia arcurdêda cun al nòm ed "Saltus Marcius",</ref>Secònd la stôria popolêra la nâsita dal cèinter abitê la s'arfà a di fugitîv e deportê rumân. Al nòm ''Vèla'' al deşvîndeṣvîn da la parôla ''véla'', che vôl dîr cà padronêl o gróp ed cà campagnôli, mèinter ''Mnôs'' a sré 'd unîr a ''Minucium'' nòm dal padròun dal fònd in dōve gh' êra la vèla. Opór al nòm ''Mnôs'' al pôl deşgnîrdeṣgnîr dal nòm ed la Rôca ciamêda dal ''Melocio'' ch' l' êra in localitê ''Mnôs'' (ind al dialèt lochêl ''Mnòcc''). Un ât ed l'imperadōr Ottone I dal 963 e un'êter 'd Ottone II int al 980, a cunfermên al pusès ed la ''cortem de’ Melocio cum plebe'' a la cēşacēṣa ed [[Rèz]]. D'atōrna al 1000 l'é documentê un ''archpresbyter Melocii'' e dop un prêt ciamê ''Antonio de Menotio''. Int al 1092 l'abite l'é citê in 'n bòla ed l'antipêpa Clemente III. La cuntèsa [[Matélda ed Canòsa|Matélda]] int al 1102 la cîta un ricôver per puvrèt in ''Campo Melasio'' e int al 1106, la fa riferimèint a un êrem in ''San Venerio'' ind la frasiòun dal dé d'incô ed [[Carù]]. Int al XIII sècol al cmûn ed Rèz l'îva ''colonişêcoloniṣê'' la muntâgna e vêrs al 1240 dimòndi localitê dal cmûn dal dé d'incô a gh'àn giurê fedeltê (Ceré, Costabòuna, Curiân, Santòni, Sèc e la cumunitê d'Asta). Tr'al famèj che fêven valèir l'avtoritê ind la zôna a vân arcurdê i [[Dalli]], che deşgnîvendeṣgnîven da la [[Garfagnâna]] e amîgh di estèins, i Fogliani, i Malvasia, in pió râsi fiurintèini, j Arnaldi, e mudnèişimudnèiṣi i Rocchi. Int al XV sècol a gh'é stê dal quistiòun cun i pastôr garfagnîn ed ''Soraggio'' per l'ûs di pâscol d'atōrna a Gazân<ref> Al pâs ch' l' unîva al teritôri dal cmûn cun la Garfagnâna l'à ciapê al nòm ed ''Lama Lite''</ref>: ed la quistiòun l'é stê invistî al Dóca, che, dôp rcōrs e cûntra ricōrs, l'à dê ragiòun a i tuscân in câmbi ed 'n ôrs vîv a l'ân da purtêr al Dóca<ref> Da sté fât é nasû al dét: ''Mnêr l'ôrs a Mòdna'' per spieghêr un' imprèişaimprèiṣa dificultōşadificultōṣa mó sèinsa rişultêriṣultê prâtich </ref> dôp quêlch ân cambiê in cinghiêl. Int al XVI sècol la muntâgna arzâna l'à cgnusû un pegioramèint dal brigantâg; tra i brigânt pió famōşfamōṣ [[Domenico Amorotto]], prutèt da la cória rumâna e ricerchê da [[Francesco Guicciardini]], al gh'îva la cà ânch in sta pêrta ed l'Apenèin, tra GaşânGaṣân e Civêgh, ind la localitê ed la Tòr ed l'Amorôt, che da ló l'à ciapê al nòm. A la Repóblica arzâna a gh'àn dt ed sé, int al 1796, i cèinter d'âsta, Fèbi, e Sèc. Ind al peréiod napoleònich èé stê fât al "distretto 22 di Minozzo", dal dipartimèint dal [[Cróstel]]. Dôp la Restarvasiòun estèins, Véla Mnôs, l'à cuntinvê ad avèir 36 "comunelli". Dal 1815 l'é stê dichiarê pôst comunêl e l'é armêşarmêṣ anca dôp l' [[Unitê d' Itâlia]]: int sté peréiod l'é stê per pōch tèimp cmûn indpendèint anca GaşânGaṣân, pió têrdi turnê insèm a Véla Mnôs. Ind al tèimp ed la [[préma guèra mundiêla]] é ste fât in vâl d'Asta un câmp ed lavōr per perşunêrperṣunêr ed l'esêrcit àustro-ungârich, ònich eşèimpieṣèimpi ind la [[pruvîncia ed Rèz]]. I perşunêrperṣunêr lavurêven a la costrusiòun ed 'na ferovèia a scartamèint ridòt, , fâta int al 1918 fra Reparotònda, mìa luntân da Fèbi, e [[Quâra]] ( 16 chilômeter ed lughèsa cun 'na râta mâsima dal 3%). La ferovéia l'êra stêda fâta per purtêr a vâl l' algnâm tajê da i fiânch dal [[Mûnt Cusna]], che in chi tèimp là l'êra tânt necesâri; atâch a Gôva lòungh un piân in calêda i trûştrûṣ finîven int al turèint [[Dôl]], d'ed ché int al fiòm [[Sècia]], e a gnîven tót só a Sân Michēl di Mucèt atâch a [[Sasól|Sasôl]]. Purtrôp bèle int al 1920 la ferovèia la vîn şmuntêdaṣmuntêda. Un dişastrōşdiṣastrōṣ teremôt al 6 setèmber 1920 l'à trê zò dimòndi cà e fât dimòndi môrt. Al tèimp ed la [[secònda guèra mundiêla]], al 20 ed mêrs 1944 la frasiòun ed Cervarôl l'é stêda butêda zò per rapreşâliarapreṣâlia da i tedèsch , che àn masê 23 persòuni. Tót al teritô comunêl l'à pó fât pêrt ed la [[Repóblica partigiâna ed Muntfiurèin]] e al cmûn a gh'é stê dê l'amdaja d'argînt al valōr militêr cun al segvèint mutîv:

I studiōşstudiōṣ àn, in di tèimp indrê, fât divêrs pinsêr só al j urègin de sta strutûra ed difèişadifèiṣa: secònd al Milani <ref>Francesco Milani, ''Minozzo negli sviluppi storici della pieve e della podesteria'', Reggio Emilia 1980, p. 151</ref>, pr'al sistêma druvê per tirêrel só la pré èser un'ôvra têrd-imperiêl, pôch prubâbil che sién stê i rumân a tirêrla só.

Secònd al stôrich Andreotti <ref>R. Andreotti, ''Le comunicazioni di Parma col Tirreno'', in ''Bullettino della Commissione Archeologica Comunale'', LV, 1928, pp.241-242.</ref>l 'urègin ed la ''Rôca de Mnôs'' la deşgnirédeṣgniré dal pasâg ed 'n' antîga strêda per la [[Garfagnâna]], ch' la pasêva dal [[Pâs ed Pradarèina]], prubabilmèin arfâta insém a la strêda rumâna tra [[Pèrma]] e [[Locca|Lóca]]<ref>L<nowiki>'</nowiki>''[[Itinerarium Antonini]]", l'arcôrda 'na strêda ch' la traversêva l ' [[Apenèin eminliân]] ocidentêl (''item a Perme Laca M.P.C I''). Secònd Andreotti la Pèrma-Lóca la gnîva fôra da la pôrta orientela ed Pèrma e, tajând ed travêrs al màj centuriêli, la punteva vêrs la vâl ed l' [[Èinsa]], ch'la turnêva só per pasêr pó in còla dal [[Sècia]]. Pasê acsé l' [[Apenèin]] pr'al pâs ed Pradarèina, la strêda l' andêva zò in Garfagnâna e, pasând da la pêrta a dréta del [[Sêrch]], l'arivêva finalmèint a Lóca.La strêda l'é incòra citêda da [[Lodovico ricci]] ind la dei Territori di Modena, Reggio e degli altri Stati appartenenti alla Casa d'Este'', [[1788]], dōve al spieghêva al percōrs ed la [[Strêda Statêla 63 dal Pâs dal Cerêto| strêda duchêla per la Lunigiâna]], l'arpôrta che: "''giunge a Fellina. Qui vi trova un ramo di strada al Mezzodì, che passando la Secchia alla Gatta corre per Menozzo e Ligonchio a Sillano, e cala in Garfagnana. Da questo stretto ramo se ne stacca un altro, che volgendosi anche più a mattina stendesi per Quara, Gova, Romanoro, Pietravolta, S. Pellegrino, e scende pure a Castelnuovo di Garfagnana''".</ref>Lòungh sté strêda a's câte dimòndi rôchi e castê, che sègnen la só impurtânsa in època medievêla e gh'é stê catê, in localitê ''Gâta''-''Sân Bertlamè'', tòmbi rumâni intèişiintèiṣi cme indési ed la preşèinsapreṣèinsa 'd un céch gróp ed cà, ché a gh'êra in pió un "ospitale", més lòungh al Sècia, tr'al vâl S'cèl e Lócla <ref>Francesco Milani, ''Minozzo negli sviluppi storici dela pieve e della podesteria'',Reggio Emilia 1980.</ref>. 'Na secònda strêda la se stachêva da còsta, l'andêva só al mûnt Prâmpa e l'andêva zò dòunca fîn a Muntcâgn, Casalèin, e Piôl, dōve la s'unîva cun la strêda per [[Ligûnchi]]<ref>Sta strêda, cnusûda per èser druvêda per al trasferimèint di brânch al' êlta la vîn ânca numinêda ind l'ât tgnû dacât ind l'Archévi Capitolêr ed Rèz datê a Pavèia al 25 ed mâg dal 781 ed la dunasiòun ed la "livella di Nasseta" al vèschev ed [[Rèz]] Apollinare ed [[Carlo Magno]], dōve a's cîta 'na strêda che dal Sècia la và insém al mûnt "Palaredo" e la rîva al cunfîn cun la [[Tuscâna]] al Pâs ed Pradarèina.</ref>.<ref> Guêrda ânca chè: [[http://scrineum.unipv.it/rivista/2-2004/santoni.html#fnref80]]</ref> La strutûra ed difèişadifèiṣa la 's câta al cunfîn naturêl, fât dal Sècia, tra i teritôri bizantèin e l'esarchê ed [[Ravèna]], quî longobêrd: pêrt dal teritôri ed l'êlt e mèdi [[Apenèin arzân]], cun la ruvîna dal ''Castrum Bismanto'' ind la prma metê dal VII sècol l'êra pase in mân di [[Longobêrd]], mèinter al rèst l'armagnîva in mân di bizantèin tra quî i teritori di cmûn ed [[Toân]], Véla Mnôs, e [[Ligûnchi]] che a ghîn armêşarmêṣ fîn al 728. Al teritôri, insèm a l'antîga strêda rumâna ciamêda ''Bibulca'' o ''via Imperiêla'', ch' la metîna in cuminicasiòun i teritôri bizantèin int al mudnèişmudnèiṣ cun la Garfagnâna, l'êra difèişadifèiṣa da un ''Castrum Verabulum'', arcgnusû cun Sân Vitêl ed Carpnèida, opór cun 'na localitê atâch a [[Bològna]] atâch a còla che incô l'é Cresplân. A' s trâta ed 'n' ôvra impurtânt, cun di mûr êlta trai 20 e i 30 mêter e prutèta al spâli dal mûnt Prampa, Al difèişidifèiṣi a s' égh zuntêven dō tòr ed guêrdia incòra incô in pē in diresiòun [[Bismântva]] (ind al localitê ed ''Castèiln'' e 'd ''Trélia'') êter d turiòun o rôchi ( ind al localitê ''Srògn'' e ''Carniâna''), sègn 'd antîgh castê ch'an 's cgnòs mìa la dâtaind al localitê ''Piôl'', e ''Toân'', ch'la tîn dacât in pió 'n cēşacēṣa rumânica ed 'n'època dôp, ed 'n'êter, d'època longoberda, insé al turèin ''Dôl'', atâch ala localitê ed ''Quâra''.

Fîn al 1815 al pô dal cmûn de sté teritôri l'êra ind la frasiòun de mnôs, ind la Rôca dal Melocio. Ind al peréiod napoleònich, int al 1805, ind al mèter apôst al [[dipartimèint dal Cróstel]] (Rèz), còst l'é stê divîşdivîṣ in cantòun dōve al n.8 l'êra col de Mnôs, fât da sèt cmûn o cmûn céch, cun la separasiòun di cèinter ved Vèla e Mnôs.<ref>L'uniòunl'êra fâta cun i cmûn: Mnôs (2815 abitânt), Véla Mnôs cun Bedògn, Cadigôb (forsi còla d'inco Cà Zòbi), CarniAna, Puiân, Carù, Slògn, Cerè Castlêr(?), Premavōr (2033 abitânt), Toân cun Cerè Marabèin (915 abitânt), Ligûnchi cun Piôl, Vâgli, Sincsèr, Câmp e Cavrîl, (1654 abitânt), Fèbi cun Curiân, Asta, Deusi e Rèparotònda (1418 abitânt), Guêra (prubabilment Quâra) cun Gôva, Sèc, e Costabòuna (1000 abitânt) e GaşanGaṣan cun Civêgh, Cervarôl, Mursiân, e Nvlân(?) (1762 abitânt)</ref> In sègvit a la divisiòun tra Vèla e Mnôs, è nasû la cuncurènsa tra i dû cèinter per al pôst dal cmûn. Int al 1810 al gvêren l'à stabilî che al pôst comunêl al fós Mnôs (cun Sunrêt, Razôl, Valbciâna, Muntfléch, Garfagnân), mèinter Véla Mnôs l'é stê cunsidrê cmûn unî. L'ân dôp n'êtra curesiòun: al cantòun de Mnôs al gh'îva 5 cmûn (Véla Mnôs cun Mnôs, Toân, GaşânGaṣân, Ligûnchi, Fèbi). Int al 1812 i cmûn dvintêven quâter Mnôs, (cun 2074 abitânt, Toân cun 2193 abitânt, GaşânGaṣân o Asta cun 2548 abitant e Ligûnchi cun 1458 abitânt).