Rōl: differenze tra le versioni

Contenuto cancellato Contenuto aggiunto
m Bot: Modifico: nl:Rolo (stad)
m Robó - quistiòun d'ortografèia in arzân
Riga 23:
 
==Stòria ==
Cèintr abitê fîn da l’ântichitê per la só puşisiòunpuṣisiòun “ch’ l’ a gnîva fôra” da la zôna pantanōşapantanōṣa in dó l’êra.
''Ariolas'', l’antîgh nòm ed Rōl, a’s vèd la prma vôlta in un diplôma logobêrd dal 772 a sèmbra ch’al tóga urègin da la vōşvōṣ latèina ''areola'', "zôna céca", riferîda prubabilmèint a un sît cultivê in méz a di bôsch o a ‘d’ êtri tèri saldîvi.
Al prémi prôvi ed civiltê pasêdi în ed sicûr al tòmbi ‘d urègin rumâna catêdi in cà “Lodi” e i rèst ed la véla ed campâgna a pôch pâs dal vèc castèl.
Al teritôri rolèişrolèiṣ ind l’època rumâna, dal pûnt ed vésta aministratîv, quâsi ed sicûr l’êra dèinter ind la giurişdisiòungiuriṣdisiòun dal municèpi ed [[Rèz|Regium Lepidi]].
Int al medioēv, invêci, la popolasiòun la s’é unîda in cèinter abitê, pió fâcil da prutêşerprutêṣer, in chêşchêṣ ed bişògnbiṣògn, cun al tirêr só dal furtificasiòun: la preşèinsapreṣèinsa ‘d un vilâg (Vico Rolesa) l’è arcurdêda da ‘na chêrta scéta da un nudêr ed l’ân 902. In sté peréiod i principêl cèinter ed la véta e l’urganişasiòunl’urganiṣasiòun dal teritôri êren la pēv e al castèl, nutê però sōl pió têrdi in di ducumèint, per la pēv int al 1070, ân dóve la cêşacêṣa lochêla ed Sân Zenòun la fugurêva fra i bèin ed [[Bonifacio ed Canòsa]] e per al castèl dal 1116. Al castèl purtôp an ‘s vèd pió pr’ al fât ch’ l’ é stê butê zò int al 1953 perché an se gh’ la cavêva mìa a restarvêrel dôp la guèra. Ind al tèimp ed l’ etê cumunêla Rōl l’êra sòta ed la sitê ed Rèz e l’é stê al pôst s de scûnter armê fra i guêlf e i ghibelèin.
 
Ind i sècol dôp ind al teritôri a se andê sèimper di pió fêres valèir al pusès ‘d un râm ed la faméj nôbila arzâna di Sessi, ânch pr’ al grôsi proprietê ed trèin che soquânt ed la faméja a j àn mucê in zôna. Sté faméja l’à şlarghêṣlarghê incòra di pió la só fôrsa quând i dû fradê, Azzo e Giacomo Sessi, int al 1446 àn utgnû dal vèschev ed Rèz al dirét ereditâri ed numinêr j arsiprêt ed la pēv ed Rōl, privilèg che la cumunitê rolèişarolèiṣa l’à ricevû da l’ûltem fedvatâri e che incòra incô a gh’ l’à, ânca se sōl ed sōvravia, al Cunséli Cumunêl.
Rôl a’s pôl cuntêr fra i pió vèc fèdev imperiêl italiân: secònd ‘na memôria scréta che istès Sessi a s’àn lasê, al prém permès inperiêl al s’ arfaré a [[Federico Barbarossa]], ind la documentasiòun d’archévi tgnûda da cât es câten testimuniânsi dal j invistidûri a cumincêr dal 1496. I sgnôr cunfinânt, àn tintê, in divêrsi èpochi, de dvintêr padròun dal fèdev, sèinsa però maì cavêrghla, grâsia préma ed tót a l’abilitê polética di Sessi e a la prutesiòun dêda a lōr da l’imperadōr, interesê a sfrutêr, in ucasiòun ed guèri, la puşisiòunpuṣisiòun ed cunfîn de sté céch stêt padân.
Int al 1776, ân ch’ l’ è môrt al marchèişmarchèiṣ Gaetano Sessi sèisa lasêr erêdi mas’c, al teritôri rolèişrolèiṣ l’é pasê sòta al dirèt cuntròl ed l’aministrasiòun imperiêla avstrìaca, int al tèimp dal règn ed Maria Teresa. Unî al Duchêt ed [[Mântva]], al paèişpaèiṣ l’é ste mès ind al distrèt dal Cumisâri ed GunşêgaGunṣêga. Dôp la cûrta parênteşiparênteṣi napoleònica, l’é andê a fêr pêrt dal Règn Lumbêrd-Venét, fintânt che int al 1850 l’é stê cidû al Duchêt estèins. La parôchia però la cuntinvêva a dipènder, dal 1820, dal vèschev ed Mântva e l’é stê per còst che, sòta la presiòun dal gvêren estèins, int al 1853 al pêpa Pio IX l’à mandê fôra al dispuşisiòundispuṣisiòun pr’al pasâg ed la cêşacêṣa ed Rōl a la diôceşadiôceṣa ed [[Chèrp]], còst l’é stê fât sōl int al 1852. La cêsa ed Rōl ‘na scalèta ed manēri . La piânta dal pôst religiōşreligiōṣ l’é ed sicûr dal quatrsèint, al pôchi pitûri a frèsch ermêşermêṣ l’è un splèndid esèimpi ed pitûri a frèsch dal sincsèint emiliân-rumagnôl. L’arnōv dal setsèint al zûnta ‘n altêr ed divêrs mêlmer, ‘na sagrestèia e di cunfesionêl fât dal tót da i mèister intarsiadōr rolèişrolèiṣ, ‘na belèsima tòra e bânchi intarsiêdi. Int al 1800 a s’arfân al dō capèli ed fiânch rèişirèiṣi ancòra piuó bèli da un fînt mèlmer ed tânt culōr. Ind la secònda metê dal 1900 a vînen fâti al vedrêdi e al rusòun (butêdi zò ind la secònda guèra mundiêla).
Dimòndi pateriôti rolèişrolèiṣ àn tôt pêrta al guèri d’indipendèinsa italiâna; fra quisché trî zòven vuluntâri, i fradê, Pellegrino, Giuseppe e Anastasio Lupazzi, ch’în môrt int al 1849 mèinter cumbatîven per difènder la Repóblica rumâna.
Ind la [[ReşistèinsaReṣistèinsa italiâna]] al [[fasîşemfasîṣem]] e ind la lôta per la libertê la cumunitê ed Rōl la s’é fâta nutêr ind al tôr pêrta cun al distacamèint ‘’Aldo’’ ed la 77^ brigâta [[S.A.P.]] a dimòndi asiòun ed rinfôrs e ‘d sabotâg (batalia ed GunşêgaGunṣêga, batalia ed [[Fâbrich]], sabotâg ed Pûnt Êlt), fîn a l’ûltem sacrifési ed sângov fât a pôch dé da la Liberasiòun ind al masamèint ed la Righèta (15 avrîl 1945) dóve în môrt 7 partigiân dal distacamèint.
Al cèinter l’é in môd carateréstich emiliân, ‘na véia lòunga cun al dòpi purdghê. A fiânch ed la cêşacêṣa catòm al véli dal dō pió impurtânti famèj nôbili ed Rôl: “Véla Resti Ferrari” e “Véla Cerillo”. A’s cunsélia ed vişitêrviṣitêr i giardèin de sté véli, quèl dimòndi rêri in un paèişpaèiṣ céch cme còst. Al fabrichêt dal cmûn l’é ‘na fîna costrusiòun ed l’otsèint. In cmûn a gh’é al "Museo della tarsia rolese", dóve dèinter a’s câten i "rolini" antîgh e artigiân che fân vèder cme es fà ânch adèsa un têvel intarsiê.
Al stèma dal cmûn l’é fât da trèi crōşcrōṣ ed Malta, dedi al MarchèişMarchèiṣ Ferdinando II da l’ ôrdin ed San Zvân int al 1610.
 
== Cunuméia ==
Riga 42:
===Produsiòun ed têvli intarsiêdi===
D'arcurdêr ind l'arigianê lochêl, la fabricasiòun ed tavlèin intarsiê ciamê "Rolini". Sté céchi ôvri d' êrt în 'na tradisiòun rolèişarolèiṣa fîn dal 1600, soquânt mudê a's pôlen vèder ânch adès ind i palâs duchêl ed Mòdna, [[Frara|Frêra]] e ind la [[règia ed Versilles]]. La lavurasiòun ed fîn dal lègn rolèişarolèiṣa la rîva al só mâsim spiandōr int al XVIII sècol, època ch' a s' arfà ânca la Sagrestèia dal [[Dôm ed Rèz]].
Un têvel ''rolèin" a gh' l' îva ânca la faméja ed Giacomo Leopardi e l'é ânch adèsa in mòstra ind al palâs ed Recanati.
D'ed là di têvel é stê prudòt ânca trumeaux, armâri, castêri e aşdèiniaṣdèini da mûr. La specialitê di sté môbil l'é che în sèinsa ciôld e che vînen druvê di êlber ed forèsti ed la pianûra emiliân - rumagnôla (la quêrsa '' rōra'', al frâsen, al carpèin e pó di êter). I disègn pió caratérestich fât a 'd intârsi a fân vèder Sân Zôrz ch'al mâsa al drêgh, scachēri, intrèc ed brôchi ed fiôr tra quisché l'é carateréstich al sâleşsâleṣ.
 
===Produsiòun ed vèin Lambrósch===
Dimòndi impurtânt in dla cunuméia lochêla l'é la Cantèina Socêla ed Rōl, la fà ûn di pôch vèin [[Lambrósch]] certifichê cun tót i D.O.C e D.O.C.G. pusébil.
 
===Produsiòun ed rîşrîṣ===
 
Vèst la preşèinsapreṣèinsa ‘d un trèin dimòndi fangōşfangōṣ, fîn dal 1800 la campâgna tra Rōl e Chèrp l’é stêda cunltivêda a rîşrîṣ. În incòra in cumêrc dal qualitê ed rîşrîṣ in qualitê ‘’Rolo’’. Ânch adèsa ‘na rişêrariṣêra artigianêla l’é in funsiòun in sté céch paèişlpaèiṣl la prudûşprudûṣ divêrs gèner ed rîşrîṣ cun di mètod che s’arfân a i préma dal ‘900.
 
===Produsiòun dal schêli===
La tradisiòun lochêla ed l’intârsi la s’é şvilupêdaṣvilupêda ind l’ambît industriêl vêrs la prudusiòun de schêli ed ‘na qualitê dimòndi êlta.
 
===Produsiòun ed gèner alimentêr biolôgich===
 
La cultura cuntadèina şmercêdaṣmercêda a la vòja ed mudêren, l’à purtê i cuntadèin rolèişrolèiṣ a metrés insèm in ‘na coperatîva lochêla per tgnîr adrê al cumêrc ed prudòt biolôgich cultivê int al tèri dal paèişpaèiṣ.
 
== Curiositê ==
Riga 64:
* Rōl a’s câta apèina préma ed [[Ròma]] int la lésta di cmûn italiân mésa in ôrdin alfabètich. Ròma l’é ânch al nòm ed ‘na frasiòun cichîna dal cmûn ed Chèrp a sōl 3 Km da Rôl.
* Rôl al gh’à sōl un semâfor
* L’é al paèişpaèiṣ dó l’é nê al trumbetésta [[Demo Morselli]]
* Rôl l’é in pruvîncia ed Rèz ma la só diòceşadiòceṣa l’é còla ed Chèrp (in pruvîncia ed Mòdna)
* A Rōl a ’gh riva la ferovéia e l’autostrêda mó l’an gh’à mìa ‘na só usîda. La lénia feroviâria Mântva-Mòdna l’ a’s fêrma a Rōl, mó la fermêda l’a’s ciâma "Rolo-Novi-Fabbrico". L’autostrêda dal Brennero la gh’à ‘n’ usîda a Rôl ch’ l’a’s ciâma"Reggiolo-Rolo".
 
==Colegamèint estêren==
* [http://www.museodellatarsia.it/ Muséo e cèinter documentasiòun ed la intersiadûra rolèişarolèiṣa]
== Materiêl pr'andêregh in fònda ==
{{BIBLIOGRAFIA