|
'''Nuvalêra''' ('''Novellara''' in [[italiân]]) l’é un cmûn ed 12.793 abitânt ed la [[pruvîncia ed Rèz]] més a 19 km. a mezdé ed [[Rèz]] e tajê da la [[Ferovéi Arzâni|ferovéia Rèz - Guastâla]], cun la stasiòun.
Nuvalêra l’é al paèişpaèiṣ dōve l’é nasû [[Augusto Daolio]], artésta brêv a fêr tōt, cantânt e fundadōr insèm a [[Beppe Carletti]] dal gróp musichêl "[[I Nomadi]]".
==La stòria==
“Non si sa quando fabbricata fosse la prima chiesa di Novellara: una però ne esisteva in quegli antichi tempi sotto il titolo di Cappella dedicata a S. Antonio Abbate e dipendente dalla vicina Plebana di Corte Nuova. Fu essa piantata in vicinanza dell’estesa palude, nel luogo però più alto, più lontano dalla corrente dei fiumi, meno soggetto alle innondazioni e più comodo a quei pescatori e pochi agricoltori che furono i primi ad abitare questa terra, i quali di poi cresciuti in numero ed aumentati i loro casolari d’intorno a questa Cappella, ne formarono come un borgo che fin d’allora fu detto burgatium Nubilariae. Di questa chiesa, che era posta precisamente dove abbiamo veduto esistere la chiesa dei Padri Carmelitani e di questo aggregato di casuccie che esisteva ove oggi è Cantarana non si fa alcuna particolare menzione prima del nono secolo: poco dopo apparisce di qualche considerazione, , perciocché cresciuta la popolazione e fabbricate altre Cappelle, quelle cioè di S.Antonio al Molino di Sotto, e di S. Pietro presso il Campo delle Noci, la Chiesa di Novellara fu innalzata al rango di Pieve. Tale la nominò Eugenio II che governò la Chiesa dal 824 al 827 in una bolla veduta da P. Pietro se non prese abbaglio, poiché dubito che la Cappella di Novellara fosse a quei tempi innalzata a pieve, ed è solo incontrastabilemente goder essa di questa dignità nel 963; nell’Archivio di Novellara nel fascicolo privilegi della Cattedrale di Reggio leggevasi ‘’plebem de Nuvellaria cum suis Capellis’’. Così la disse pure Ottone I Imperatore il quale nel 963 confermando alla Chiesa di Reggio i suoi antichi diritti e possessi fra questi annoverava’’ plebem Nuvelariae’’, e più sotto in ‘’Nuvelaria massariciam unam’’...| da ''Storia di Novellara'' scréta int al 1825 da Vincenzo Davolio }}
Al nòm d’adès al deşvîndeṣvîn dal antîgh ''Nubilaria'', in quânt al trèin d’atōrna l’êra per lo pió pantanōşpantanōṣ e còst al favurîva al gnîr só dal fumâni fési e lòunghi.
Incòra incô a’s pôl vèder che al costrusiòun pió antîghi dal paèişpaèiṣ în stêdi fâti inséma a dal gôbi dal trèin. Tra i monumèint pió impurtânt a‘s lumîna al Cunvèint di GeşvîtGeṣvît (ruvinê ind al tèimp da di dân edilési, bandunê totalmèint per di ân, adèsa în drê justêrel), la Rôca di [[Gonzaga]], al '''Casèin ed Sòt''' e al '''Casèin ed Sōver''' che în stêdi al cà ed l’istê di GunşêgaGunṣêga. Al Muséo GunşêgaGunṣêga in dō a’s câta ‘na presiōşapresiōṣa e rêra colesiòun ed vêşvêṣ dal XVI sèc. che deşvînendeṣvînen da la vècia farmacìa di GeşvîtGeṣvît.
La préma vôlta, dòunca, ch’es pêrla ed Nuvalêra l’é in un documèint dal 963 ma la costrusiòun ‘d un “castrum” la và mésa a l’inési dal XII sècol per mèrit ed Gherardo Malapresa. Chiló al fà tirêr só ‘n tòra circundêda da fusòun e rivêl, mudând acsé al primitîv recînt, rinfursê da ‘n’ imperdghêda. Al vîn pó vindû, int al 1142, dal fiōl ch’al l’îva reditê al la só môrt. Un êter cuntrât d’ acquést dal 1270 al fà pinsêr che prèma di GunşêgaGunṣêga, che rivarân int al 1358, fós stê i Sessi a cmandêr inséma a Nuvalêra.
La fortificasiòun di MalaprèişaMalaprèiṣa la gh’armâgn fîn a quând al ciâpa al fèved [[Feltrino Gonzaga]], che, ind al 1371, al la fà butêr zò, al fà tgnîr da cât sōl la “turris vetus”, per tirêr só la costrusiòun d’adèsa.
===I GunşêgaGunṣêga===
In tóti al manēri la stôria ed Nuvalêra l’é lighêda ai [[Gonzaga|GunşêgaGunṣêga]] che, rivên ind la bâsa arzâna int al XIII sècol, a n’îven fât al cèinter cun atôren dal j êtri burghêdi.
E còst al vîn arcurdê ind al soterâni ed la cêşacêṣa parochiêla ed Sân Zvân ed la Fôsa dōve al pitûri a frésch în stêdi stachêdi ind i ân sinquânta e tgû da cât int al muséo cévich che n ‘în ‘na testimuniânsa.
Feltrino Gonzaga, parèint ed la famōsa faméja GunşêgaGunṣêga ed[[Mâtva]], l’êra al şgnôrṣgnôr ed Rèz. Drêda la minâcia dal j êrmi dal marchèişmarchèiṣ Nicolò d'Este, di Manfredi e dal Cûnt Lucio di Lando, Feltrino l’é stê costrèt a vènder a Bernabò Visconti la sitê al tîn però, per la só famèja, Bagnôl e Nuvalêra. L’é ste fât acsé un Stêt cèch, che promòs in cuntéa, l’é stê gvernê cun giudési da i cûnt GunşêgaGunṣêga fîn al 1728. I prémi tèimp ed la sgnuría in mìa stê, ed sicûr, tranquèi perché un ôdi murtêl al dividîva i GunşêgaGunṣêga ed Nuvalêra da i sô cusèin ed Mântva. Pr’ avèir un un sicûr ricôver cûntra ai sô nemîgh, i GunşêgaGunṣêga îven pruvedû a cumincêr la costrusiòun ed la Rôca. I lavōr per la costrusiòun ed la grandiōşagrandiōṣa cà-furtèsa in stê cumincê int al 1385 da Guido Gonzaga (fiōl ed Feltrino Gonzaga). Guido al mèt só un cantêr urganisê e funsionânt.
Cumpletê i vultòun ed fundasiòun, int al 1386 a’s và avânti cun al tirêr só al mûri fîn al prém piân. Sti lavōr, a vân avânti per pió de stânt’ân, a pôrten a la costrusiòun dal primitîv fabrichêt. La Rôcca, ed fōrma a quâter cantòun, l’êra furnîda ed mûri ed grôs spesōr (schêrpa ed 30 testêdi) cun i mêrel e cun, a i quâtr’ ângol, un turiòun; la se şlêrgaṣlêrga per 191 têvli oséja 7.750 mêter quêder
Int al 1452 i coregèişcoregèiṣ asèdien Nuvalêra per dû mèise che a’s cunclód cun la rèişarèiṣa ed la Rôca.
I grôs dân fât al bôregh e al sô fortificasiòuni, mìa incòra finîdi, a vînen justê da Francesco I Gonzaga, che turnê in pusès dal fèved, al finés al sistêma difensîv e l’ al rifôrsa cun ed l’artileréia.
Di nōv intrvèint per rinfurşerrinfurṣer la Rôca a vîne fât, int al 1494 e 1499, per al minâci che rîve da Guastâla, gvernêda da i Cûnt Torelli, e dai Stêt di cusèin mantvân.
Per la putèinsa ed l’insèm al vîn ciamê: ''Gagliarda fortezza'' dal gvernadōr dal Pêpa Francesco Guicciardini.
Int al ‘500 a vînen cumincê ‘na sèria ed lavōr che câmbien la furtèsa in un castèl destinê pió a la véta ed cōrt che a la difèişadifèiṣa e la vîn cambiêda in cà ed rapreşentânsarapreṣentânsa, perdèn acsé al só primitîvi conotêt militêr.
Ind la préma metê dal XVI sècol utîn la regèisa dal fèved Costanza, mujêra ed Alessandro Gonzaga, che la prugrâma a partîr dal 1541, ‘na sèria ed lavōr, per la bunéfica di trèin pantanōşpantanōṣ, per la costrusiòun dal “Casèin ed Sōver” caimê “Bell’Aria” e per tirêr só un piân ind la Rôca.
A la môrt dal Cûnt Alfonso I Gonzaga int al 1589, la mujêra Vittoria di Capua l’à tôt in mân al bréj dal cmând d'acôrdi cun al fradèl dal marî Camillo che al cgnusîva bèi l’inteligînsa a la bontê ed la cugnêda che gnûda spôşaspôṣa a Nuvalêra a dersèt’ ân int al 1567, la gh’à ‘vû trédes fiō
L’é stêda subét bèin vrûda per la só bontê e pr’al só ôvri ed caritê. Int al 1598 l’à fundê al Mûnt dal Grân, ciamê ed la Misericôrdia e al Mûnt di Pègn ciamê Mûnt ed Pietê.
Nuvalêra la gh’îva un grôs pèişpèiṣ polétich in chi sècol là esènd un Stêt indipendèint cun dirèt ed «tgnîr al bôia e bâter munèida» e cme vōşvōṣ stimêda ind l’Impêr e tr’ al cà regnânti dal vèc continèint.
Al pusès di GunşêgaGunṣêga, che al gh ‘îva ânca [[Bagnôl in Piân|Bagnôl]], l’é finî 1728 per la môrt ed l’ûltem cûnt Filippo Alfonso, al fèved l’êra turnê a l’Impêr. [[Rinaldo d'Este]], dóca ed [[Mòdna]], drêda a un grôs pagamèint, a n’ utîn l’investidûra int al 1737, e dòunca fîn al 1859 Nuvalêra l’é andêda a drê al sôrti dal [[Duchêt ed Mòdna]].
===Incô===
Purtôp dimòndi stâbil, cunvèint, cêşicêṣi ecc. în stê guastê, mó an n’é mìa difécil catêr ind al vèci strêdi cun i pôrdegh bâs e silensiōşsilensiōṣ i sègn ed l'antîga dignitê.
La Rôca la gh’à incòra, ind al mûri, ind di turiòun angolêr cun camèin ed rònda e piombarôli, strutûri medioevêli e rinascimentêli. Ed rêra belèsa l’é ‘na colesiòun ed vêşvêṣ per farmacéia in cerâmica, rèst ed l'antîga farmacéia di GeşvîtGeṣvît.
Sèimper ind l’antîga Rôca a’s pôl vèder ‘na sêla dedichêda a [[Augusto Daolio]], ûn di fundadôr del gróp muşichêlmuṣichêl "[[I Nomadi]]" môrt int al 1992. Dèinter in sté sêla, druvêda sōl per conferèinsi e incûnter, a’s pôl vèder soquânt quêder e disègn ‘d Augusto che în stê dê in depôşitdepôṣit da l'Asociasiòun "[[Augusto per la Vita]]".
Adèsa ind la Rôca a gh’é j ufési dal cmûn, al sêli dal muséo cèvich e ‘ dla civiltê cuntadèina e ânca un bèin teâter, fât cme ‘na miniadûra dal [[Teâter Municipêl ed Rèz]]
==I palâs, i muséi, al cêşicêṣi==
===La Rôca===
[[Image:Novellara_Teatro1.jpg|thumb|200px|Al teâter ed la Rôca<br> da 'na fôto ed Giuseppe Maria Codazzi]]
Al monumèint pió impurtânt ed Nuvalêra l’é ed sicûr la Rôca ch’la vîn só int al cèinter sitadèin. I lavōr în cumincê int al 1385 da Guido Gonzaga mó l’é sōl dôp la metê dal quatersèint ch’al dvèinta ‘na furtèsa. Int al 1500 l’é incumincê al lavōr per mudêrel in cà-furtèsa destinê pió a la véta ed cōrt che cme difèişadifèiṣa. Int al 1561 e int al 1566, Lelio Orsi al zûnta al secònd piân e la lôgia. Sèimper Lelio Orsi al pitûra j apartamèint dal piân nôbil, la lôgia, al teâter ed cōrt e al sêli d’unōr al piânt tèra. In dal sêli dōve gh’é al Muséo Gonzaga divêrsi sêli a gh’àn al sufét a castòun e splèndid camèin in mêlmer ed Veròuna, adôb srtésa e curiōşcuriōṣ.
===Teâter ed la Rôca===
L’é un delisiōşdelisiōṣ teâter d’ôpra italiân, faâ inséma al mudèl di teâter ed Rèz e [[Chèrp]]. L’é stê fât tr’ al 1862 e al 1868 só prugèt ed l’arzân ântonio Tegani in pôst di êter dû teâte ed préma al prém dal sincsèint fât da Lelio Orsi (butê zò int al setsèint) e al secònd dal setsèint.
L’arzân Cesare Cervi (al ‘stès decoradōr ed la Sêla dal Cunsèli) a n’à dubê la sêla e l’ intrêda.
[[Image:Movellara_Museo_1.jpg|thumb|200px|Al Muséo<br> da 'na fôto ed Giuseppe Maria Codazzi]]
Al Muséo Gonzaga al tîn 15 tra sêli e salèti ed l’ apartamèint dal sincsèint di Cûnt, l’é al piân nôbil ed la Rôca di GunşêgaGunṣêga, prugetê, fât e decorê sòta la diresiòun ed Lelio Orsi. Soquânti dal sêli a gh’àn i sufét a castòun e decorêdi da sculêr ed l’Orsi in particulêr Orazio Perucci (1548 – 1624). I dimòndi camèin che gh’în int al câmbri, fât cun al mêlmer rôşarôṣa ed La Rocca Veròuna, in ôvra d’ artigiân sèimper sculêr ed Lelio Orsi.
====I vêşvêṣ ed la Farmacìa di GeşvîtGeṣvît====
La colesiòun ed vêşvêṣ da farmacìa dal Muséo l’é òna dal pió réchi e presiōşipresiōṣi che gh’é. A vînen quâşiquâṣi tót dal l'antîga drugaréia dal Cunvèint di GeşvîtGeṣvît ed Nuvalêra, in funsiòun bèle pôch ân dôp la fundasiòun dal cunvèint in dal sincsèint.
‘Na bòuna pêrt dal brôchi e di vêşvêṣ, urnê cun al góst venesiân, în ed la fîn dal sincsèint.A ghé ânca dimòndi brôchi e buciòun ed cerâmica ‘’rivistîda’’, prodòt môlt probabilmèint a [[Sasôl]] ind la préma metê dal setsèint.
Tót i vêşvêṣ a gh’àn al stèma di GeşvîtGeṣvît cun scrét ânca la rôba che gh’êra dèinter.
La sèriea di vêşvêṣ grând, la pió impurtânta, cun figûri sâcri o fantâstichi în probabilmèint ed l’ambiĵnt artésti ed Lôdi ed la metê dal setsèint. Ed la colesiòun a fân pêrta ânca butèli venesiâni.
===Colegêda ed Sânt Stêven===
[[Image:Novellara_Chiesa_1.jpg|thumb|200px|La CēşaCēṣa ed Sân Stêven<br> da 'na fôto ed Giuseppe Maria Codazzi]]
Int al 1567 Alfonso I Gonzaga, per celebrêr al só nôs cun Vittoria da Capua, l’à fât tirêr só ‘na cêşacêṣa, inséma a n’êtra cumincêda int al 1512 e mai finîda, cun al prugèt ed Lelio Orsi cun la facêda vêrs la piâsa. I lavōr în stê finî sinquânt’ân dôp. La tòr l’é stêda fâta tirêr só da Camilo II int al 1616. L’impalcadûra intêrna l’é a piânta pr’al lòungh e a crōşcrōṣ latèina cun l’ònica navêda cun ed fiânc quâter capèli per pêrta. Dèinter a gh’ în ânca la lapîda ed Lelio Orsi, i ritrât ed Camillo I Gonzaga ed la mujêra Barbara Borromeo. I quêder che în ind la cêşacêṣa în di sculêr ed l’Orsi: Pietro Maria Bagnatore, Mario Lodi, Borbone.
===CêşaCêṣa di Sêrev===
In fònd a la cuntrêda di Sêrev (adèsa Via Veneto), ind l’ângol ed la piâsa, a gh’é la CêşaCêṣa di Sêrev, fundêda int al 1654 e tirêda só a pió riprèişiriprèiṣi, cun al cunvèint atâch.
L'intêren, in ûşûṣ barôch, l’é a ‘na sōla navêda cun trèi capèli per pêrta.La facêda an n’ mìa finîda, ânca al cunvèint, in urègin prevést a piânta quadrêda l’é stê fât a mèz ( dal 1873 l’é stê druvê cme uspedêl civîl).
===Santvâri ed la Beâta Vêrgin ed la Fusèta===
Santvâri ed la Beâta Vêrgin ed la Fusèta a’s câta in fònd a cōrs Cavòur. Fât ind al 1654 só disègn ed l’ architèt Gian Battista Negri, l’é a crōşcrōṣ grêca cun còpla, cuplèin e trî altêr. Drêda a l’altêr magiôr a gh’é ‘na pitûra a frèsch che dîşendîṣen la sia ed Lelio Orsi, purtrôp ruvinê int l‘ otsèint.
===CêşaCêṣa ed la Beâta Vêrgin dal Pôpol===
Da cl’êtra pêrt dal pôrdegh, atâch a la piâsa ed l’ Unitê d’Itâlia, a’s câta la cêşacêṣa ed la Beâta Vêrgin dal Pôpol fâta int al 1704. Int al 1708 a gh’é stê purtê la figûra ed la Beâta Vêrgin ed la Nèiva, che in urègin l’êra stêda piturêda inséma al mûr ed la pôrta d’ingrés dal castèl
===CêşaCêṣa Sikh===
Da arcurdêr ânch la grandiōşagrandiōṣa cêşacêṣa Sikh (la secònda in Eurôpa per dimensiòun) al servési ed la grôsa comunitê ed furastêr che lavōren préma ed tót in agricoltûra.
==La Sêgra ed Sân Casiân==
Nuvâlêra da un quêlch tèimp l’é stêda arcgnusûda cme «città d’arte»: la Regiòun [[Emélia-Rumâgna]] l’à arcgnusû l’impurtânsa che al paèişpaèiṣ al gh’à ind al câmp ed la cultûra, ed la stôria e ind l’aniversâri di fât ch’ al rîva al só mâsim ind la Sêgra ed Sân Casiân e ind l’ arnōv ed tót j àn ed la fèsta ed la batdûra a l’antîga.
Dòna Vitôria da Capua, spôşaspôṣa ed [[Alfonso Gonzaga]], la cunsuderê impurtânt fêr la pêşpêṣ cun al Stêt ed la CêşaCêṣa e ind l’ucasiòun ed l’ Ân Sânt (1600) l’é andêda a Ròma per celebrêr al Giubileo, mò ânca per arnuvêr al diâlogh cun la CêşaCêṣa. A s’é pasê acsé da ‘na pusèbila scomónica a ‘n’ apostôlica benedisiòun e la cunsègna a Nuvalêra dal j arléqui di sânt prutetōr a l’é ‘na prôva sicûra.
La Sêgra ed Sân Casiân la ciâpa urègin da l’ arcôrd ed l’arîv in paèise da l’arléqui di Sânt., in dōve Sân Casiân l’é al pió impurtânt, sucès ind la nôt fr’al 3 e al 4 ed mâg dal 1603.
Sarê dèinter a sèt casèti (ciaschidóna cun l’ arléqui e la bòla uficêla d’ arcgnopsimèint), i Sânt sfîlen in procesiòun pr’ al véi dal paèişpaèiṣ ind l’ aniversâri dal lôr spustamèint. La gînt al’à ciamê da sèimper sté funsiòun cme «la procesiòun dal sèt casèti» ch’ la ciâpa, d’ed là dal significhêt religiōşreligiōṣ, un tōno d’ alêgra tradisiòun.
==Evèint e manifestasiòun==
| 