Culâgna: differenze tra le versioni

|FRAZIONI={{MSG|Acquabona, Cerreto Alpi, Cerreto Laghi, Valbona, Vallisnera|ARZ=Acvabòuna, Cerêto Èlpi, Cerêto Lêgh , Valbòuna, ValişnêraValiṣnêra}}

|CONFINA={{MSG|(nord) Ramiseto, Busana, (est) Ligonchio, (sud) Sillano (LU), Fivizzano (MS) e (ovest) Comano (MS)|ARZ=(mezanôt) [[RamşèitRamṣèit]], [[BuşânaBuṣâna]], (matèina) [[Ligûnchi]], (mezdé) [[Silân]] (LU), [[Fivizân]] (MS) e (sira) [[Comân ]](MS)}}

L'é al cmûn pió céch, cme nòmer 'd abitânt ma mìa cme larghèsa dal teritôri, ed la pruvîncia ed Rèz; a's ca a mèza via tra Rèz e [[La Spèsia]], al teritôri l'é tót traversê da la Statêla 63 che, dôp èser andêda a drê al fiòm [[Sècia]], la và só da la Gablèina al Pâs dal Cerêto per pó andêr zò vêrs la Lunigiâna. Al teritôri dal cmûn ed Culâgna l'é més in 'na lêrgha e stupènda vâl ch' la cumbîna cun l'êlt bacîn da Sècia e l'é prutèt da un sistêma ed muntâgni in grând pêrta quacê da un fisóm d'êlber. A i pē dal CaşarōlaCaṣarōla, al cèinter ed la vâl, a nâs al fiòm Sècia, al só âchev, cun la zûnta dal jâchev ed dimòndi turèint, àn scavê ind i sècol la bèla vésta di ''Schiôch''

Al teritôri ed Culâgna l'è dimòndio despêra e turmintê, la só altèsa la và da i 750 mêter 'd Acvabòuna a i quêsi 2.000 mêter dal CaşarôlaCaṣarôla e 'd la Nûda. Al j abundânti anvêdi ed l'invêren, che in soquânt fiânch, dimòndi in êlt, la nèiva la gh'armâgn fîn a la têrda primavèira, a fân 'na sôrta ed cèch giasêr alpèin, sté anvêdi a fân la só pêrta ind l'alvêr al livèl dal fêldi dal teritôri dōve a gh'é dimòndi surzèi d'âchev frèschi. Al teritôri al gh'à di aspèt divêrs: dimòndi zôni pió pêra, dōve incòra incô a vîn lavurê la tèra, a fêrmen al calêdi vêrs al fiòm Sècia. La modêrna stasiòun de spòrt invernêl ed Cerêto Lêgh l'é a i pē ed La Nûda cun soquânt laghèt dal qualitê alpèini: tra quisché d' arcurdêr al Lêgh da Cerêto e al Lêgh Prânda, circundê da un sfònd d'êter tèimp. J êlber e al piânti în ed qualitê divêrsi a secònd in dóve in mési e a che altèsa. A's gh'à 'na fâsa tra i 650-850 mêter ch'lé pusès dal castâgn che ind i tèimp indrê l'é stê impurtânt per la cunuméia ed la gînta dal pôst. 'Na fâsa ed mèza altèsa fra j 800 e i 1.700 mêter a gh'é la fâza da taj ch' la fà un straordinâri mantèl ch'an s'égh pôl mìa andêr dèinter. Sta zôna l'é da sèimper al règn naturêl ed la fâza, pôchi vôlti insèm a dal j êtri piânti. I pîn preşèintpreṣèint în al risultê dal piantagiòun fâti da l' òm in èpochi divêrsi. In mèza a la fésa fâza a l'altèsa ed 1.000 mêter a gh'é di prê naturêl ch' a se şlêrghenṣlêrghen só ògni fiânch da i 1.700 a i 2.000 mêter dal sèmi pió êlti. La fésa e diferèinta êrba la dà urègin a pastûri dimòndi serchêdi e quistiunêdi ind i tèimp indrê. Al sòt bôsch ed Culâgna l'é dimòndi réch ed prudòt cun la bundânsa ed fónz 'd ògni gèner, frâvli, môri, lampòun, e ind al zôni pió êlti destèişidestèiṣi ed mertél.

An sà mìa ed precîşprecîṣ l'època dōve la préma gînta la s'é fermêda ind la vâl dal Sècia. L' èsregh dal strêdi salghêdi dirèti in [[Tuscâna]], di rèst ed brónz e soquânti munèidi rumâni e di rèst catê al Pâs ed l'Uspedlâs, a fân pinsêr a la preşèinsapreṣèinsa ed l'òm in cól peréiod, mó ed sicûr la zôna la cumincê a impîres ind l'Êlt Medioēv. Soquanti ruvîni a gh'în incòra al Pâs dal Sèint CrôşCrôṣ e a l'Uspedlâs che per sècol l'é stê druvê da i pelegrèin a pē o a cavâl. Al pâs l'é numinê int al diplôma ed [[Carlo Magno]] dal 781 ch'al sgnêva i cunfîn ed la diôceşadiôceṣa arzâna. In sègvit aşvèinaṣvèin al pâs l'é stê tirê só un uspdêl per pelegrèin, incô in ruvîna. D' j êtri rutâm a's câten ind la pêrt tra mezanôt e sîra dal cmûn, inséma la spònda dréta dal Sècia a Nasseta, un antîgh bôregh cun un cunvèint dedichê a S. Maria, ch' l' é stê ed môda per dimòndi a l'inési dal II milèni e ch'lé stê butê zò atâch al 1500 da i Dalli, cûnt ed [[BuşânaBuṣâna]], per un matrimòni adê a mêl. Per dimòndi sècol Culâgna l'é stêda sòta a i Vallisneri che a gh' l' àn cavêda a mantgnîr al lōr pusès dal XI sècol al XVIII sècol quând în stê mandê via dal trópi ed Napoleòun, sibèin la cunténva vicènda tra i cmûn ed [[Pèrma]] e [[Rèz]] ch' a 's quistiunêven al teritôri. J Estèins ed [[Mòdna]] àn dê l'invistidûra ânch a dal j êtri faméj fra còsti a's ricôrden i Brusantini cun Paolo pêder e al fiōl Alessandro, a 's trâta ed còl Alessandro Brusantini spacòun che al Tassoni al prîva mìa vèder e dòunca més in redécol ind al só românşromânṣ “La secchia rapita” ind i pâgn ed l'imbalsê dal ''conte di Culagna''. Dôp la dichiarasiòun dal Règn d'Itâlia, int al 1860, al teritôri ed Culâgna l'é purtê a la grandèsa dal dé d'incô e prém séndech l'é stê numinê Clemente Pensieri. Lòung a la Statela a gh'în i pilastrèin ed mêlmer tirê só a memôria di [[Partigiân]] môrt al tèimp ed la [[Guèra ed Liberasiòun]] ind i tânt scûnter cun al trópi tedèschi e fasésti che cunsidrêven cla strêda 'n' impurtânta via ed colegamèint.

Al cèinter pió impurtânt l'é mucê insém a un muntarôt rotònd, cun la séma dal Vintâs ch' la ghe stà d'ed sōvra, mèinter a i só pē a pâsa al Sècia. Al gh'à urègin antîghi al vîn numinê per la préma vôlta int al 1153, l'é stê fèdev di Vallisnêri e pó di Vigarani-Toschi. L'abitê l'è traversê da la [[Strêda Statêla 63 dal Pâs dal Cerêto]] ch' l' al divéd in dō pêrti a 'd altèsi divêrsi, la pêrta pió nōva l'é a mûnt ed la strêda. La vècia strêda, ciameda “via della Fonte”, la và ed fiânch ed vèc fabrichêt, in pêrta arnuvê, dōve insém al facêdi a 's pôlen vèder, a pcòun, scultûri cun dal dâti dal sincsèint, stèmi in sâs ed côch, purtêl e fnèstri sculpîdi ed fîn. Int al cèinter dal paèişpaèiṣ a gh'é un gróp ed cà ciamê ''Corte Pallai'', tire só int al 1500 da i Caneri scapê da la [[Tuscâna]] dôp che l'atentê a [[Lorenzo de Medici]] l'é andê bûgh, a se gh'endêva dèinter da quâter grând purtòun. Ind j ûltem ân a 'sè pruvidû al recóper ed quâşiquâṣi tót i fabrichêt. La cēşacēṣa parochiêla in manēra neo-medievêl, tirêda só in pôst ed còla antîga l'é numinêda in dimòndi documèint stôrich l'é l'elemèint ch' al spéca int al paeşâgpaeṣâg architetônich ed Culâgna. Insém a la Statêla 63 préma dal paèişpaèiṣ a 's pôlen vèder dû mulèin a divêrsi altèsi, al munlèin més pió in êlta l'é stê tirê só int al 1923 l'é a piânta fâta a retângol insém a dû piân al gh'à incòra la rōda in pē. Còl pió a bâs l'é a dō rōdi spiâni tirê só int al XVII sècol l'à subî pôch restâver int i sècol. La pôrta d' ingrès la gh'à inséma a l'architrêv la dâta dal 1634. A 's vèden incòra al dō rōdi spiâni e la vâsca dal j âchev.

La ciâpa la pêrt pió bâsa dal cmûn e l'é mésa a mezanôt dal cèinter ed Culâgna. La cēşacēṣa dal bôregh l'é dedichêda a Sân Rôch. Int al d'ed drê ed 'na cà a gh'é incastlêda 'na bòuna figûra sâcra ed mêlmer, probabilmèint ed la secònda metê dal XIX sècol, arvişântarviṣânt a Sân BiêşBiêṣ.

===ValişnêraValiṣnêra===

ValişnêraValiṣnêra l'é stêda 'na localitê ereditêda da la nôbila faméja di ''Da Vallisnera'' dōve la gh' îva 'na rôca, sta faméja la gh'à 'vû un pôst impurtânt int al vicèndi ed la muntâgna arzâna. La Rôca l'é stêda butêda zò ind al mèinter 'd asêlt cun môrt e frî sucès int al tèimp dal medioēv; armâgnen sōl i rèst de sté furtèsa, més int la séma 'd un sasòun in strapiòmb só Ré Vallisnêra ed frûnt a l'abitê dal dé d'incô, ch' lé divîşdivîṣ in dō frasiòun: Ed Sōvra e Ed Sòt, a's vèden incòra incô testimuniânsi 'd un dignitōşdignitōṣ pasê edilési. La cēşacēṣa dal dé d'incô, dedichêda a Sân Pêder, bèlo dipendèinta int al 1146 ed la Pēv ed Campiliôla l'é mésa tr'al dō frasiòun.

Al bôregh ed Valbòuna l'é ind la pêrta pió êlta dal cmûn e tra i bôregh pió in êlta ed l'[[Apenèin arzân]], pôst ed frûnt al mûnt Casarôla e al cèinter e 'd 'na còunca a prê cun 'na bèlésima guardadûra. Atâch a l'antîgh cunfîn cun i stêt pramşânpramṣân, l'é stê, per sècol, pôst ed 'na cumunitê dedicheda maşmamèintmaṣmamèint a la pastorésia. Al stîl dal cà dal bôregh l'êra còla carateréstica ed l'êlt apenèin cun al tèg in lâstri ed sâs ed côch. Incô, a câsva dal trèin mìa fèirom e dal mududêdi cundisiòun cunômichi, al stîl dal cà l'é cambiê in modêren. Int al bôregh in pió 'as pôl vèder dal bòuni figûri ed divusiòun in mêlmer, pilâster vutîv e 'na róstica cêva ed vôlta dal setsèint figurânt un leòun ch'al râmpa.

A's câta d'ed là di ''Schiôch'', ind la spònda dréta dal Sècia e l'é al bôregh pió vèc dal cmûn. Int al 835 la regîna Cunegonda l 'al dòuna al Cunvèint ed S. Alessandro ed [[Pèrma]] e int al XI sècol el dvèinta ed proprietê di Vallisneri, dôp 'na lòunga quistiòun cun i Da Dallo l'é pasê in fîn a j Estèins int al XV sècol, l'é armêşarmêṣ sòta ed lōr fîn a l' Unitê d' Itâlia. La cēşacēṣa parochiêla, ch' l' é dedichêda a Sân Zvân la gh'à incòra al purtêl dal 1724 la stà sōvra al cà dal bôregh. Int al vèc mulèin ed Cerêto, ch' al s' arfà a i prém dal XIX sècol, e ch' a gh'é stê fat da pôch un bòun intervèint ed recóper, al pôst un cèinter ed vîşitavîṣita dal Pêrch dal Gigânt. A l'intêren dal lêregh castagnê d'ed sôvra al bôregh ed Cerêto Êlpi, a's vèden soquânt impurtânt mtêt <ref>Al mtêt l'é na caslèina a dû piân, tireda só atâch a un castagnêt, fâta per schêr al castâgni che, mucêdi insém a di gradés al piân d'ed sôver, égh vîn dê dal calōr e dal fóm dal piân d'ed sòta</ref>Pôch luntân un pilâster vutîv fôrse dal XIX sècol, dedichê al la Beêta Vèrgin.

Andêr per la Statêla 63 in diresiòun mezdé a 's câta, pôch luntân ed Cerêto Êlpi, al Pûnt da Baròun e la Gablèina, pôchi cà al spâli dal Sècia. La Gablèina l'é storicamèint famōşafamōṣa perché, int al peréiod 1830 – 1844, a's paghêva la dugâna pr'al pasâg dal duchêt d' j Estèins a la Lunigiâna. A la Gablèina al pêder ed [[Cesare Zavattini]] al mandêva avânti un albêregh dimòndi cgnusûda al l'inési dal sècol pasê, incô sarê.