Quâter Castē: differenze tra le versioni

Ind la favurèvel puşisiòun geogrâfica, al cunfîn tra la zôna ed la culèina e l'êlta pianûra, la zôna dal Cmûn ed Quâter Castē l'é stêda abitêda bèle a partîr edda l'etê ed la prêda ch' l' à dê, cme frût, un móc 'd impurtânt rèst antîgh. Dimòndi sègn ed capâni ed l'êtê ed la prêda în stêdi catêdi ind la zôna intōren a Puianèl, divêrs lavōr fât a mân in prêda che a 's pôlen arfêr a la préma època ed la prêda fîn a l'època rumâna în stê catê a Ròuchel, Magalân, Fôrchi e al Ghiardèl. Sègn evidèint ed l'eşistèinsa, bèle ind l'època préma ed la Stôria, ed 'na strêda ed colegamèint tr'al fiòm [[Èinsa]] e al [[Sècia]]. Sta véia préma ed la muntâgna l'é stêda cunfermêda cme un naturêl percōrs stradêl ânca ind l'etê dal Brònz gnûda dôp, l'é stêda ânca òna dadal véi ed comunicasiòun che àn favurî l'ingrandîres ed l'invasiòun rumâna int la regiòun.

Ind l'etê medioevêla, gnûda dôp, a 's vèd furmêres dal cumunitê urganişêdi e a 's mèten insèm strutûri polétichi e cunômichi bèin precîşi. Muciatèla, Muntchêvel, Ròunchel, Salvarân, Muntzâgn, Muntlósi, Bianèl, Muntvêder în, a la fîn ed l'êlt Medioēv, i magiōr cèinter abitê ed la zôna ed Quâter Castē. Intōrna al Pēv ed Bibiân, Puianèl e al cunvèint ed [[Canòsa]] a gîra invêci l'urganişasiòun religiōşa. L'é difècil stabilîr cun sicurèsa quând al quâter culèini més in fîla e quâşi cumpâgn àn cumincêr a èser furtifichêdi: a 's pôl pinsêr che al cambiamèint da ''curtes'' agrècoli a ''castra'' ed Muntvêder, Bianèl, Munzân e Muntlósi, la sia cumincêda ind l'etê longobêrda e la sia finîda tr'al X e l'XI sècol. Sté prém sistêma furtifichê ed difèişa vêrs la [[Pianûra Padâna]] al dvintrà al pricipêl ed préma impurtânsa per i fât stôrich, che vînen dôp, ed tóta la zôna matéldica. In 'na nutésia dal 1285, Salimbene de Adam a fà i nòm dal quâter culèini arcurdân che ind i tèimp indrê fòsen stêdi: ''…sontuose dimore abitate da dame e cavalieri e attorniate da corti.'' Salimbêne a 's riferés al peréiod ed mâsma şlarghêda quând i castē, ciaschedûn dutê ed 'n prôpria pēv, a cumincêvecumincêven, a partîr da l' XI sècol, a girêr d'intōrna a i pusès ed la nôbila famja di Canòsa. Bianèl l'é dvintê in sègvit proprietê ed [[Matélda ed Canòsa|Matélda]]. A la figûra ed la Cuntèsa l'é lighê al famōş fât ch' l' à vést tirê dèinter Enrico IV e Pêpa Gregorio VII. Ché, ind al ''castrum Bianelli'' cun la mediasiòun ed Matélda, al Pêpa Gregorio VII l'à ricevû, untint al 1077, Enrico IV ed [[Germâgna]] e al l'à şliberê ed la scumónica. L'é sèimper ché che, Matélda bèle vècia la ricêv, int al 1111, in vîşita uficêla Enrico V, al nōv imperadōr fiōl ed còl préma. La vîşita in amicésia e per mètres d'acôrdi la finirà cun l'incurunasiòun ed Matélda a vîce regîna d'Itâlia “super Ligures et Longobardes” oséja vicâria in Itâlia ed l'Imperadōr ed Germâgna. Cun la môrt ed la cuntèsa Matélda int al 1115, l'é cumincê al câl pr' al rôchi di Quâter Castē, al só tèri în stê un quèl per dal quistiòun tr'al Papêt a l'Impêr. A 's ghàgh' à acsé 'na frantumasiòun in tânti céchi proprietê ind al mân di sòdit e 'd èint ed cēşa, sibèin la râsa di Canòsa l'àbia cuntinvê a mantgnîr ind al só mân l'avtoritê insém a sté zôni. Int al 1160 a vîn invistî dal fèdev ed Bianèl la râsa di ''Da Canòsa'' che a n'în mantgnirân la giurisdisiòun per divêrs sècol. A j inési dal XV sècol al Duchêt ed Quâter Castē al pâsa a j Estèins che stréchen l'indipendèinsa ed la nobiltê dal pôst. Sōl a j inési del XIX sècol e, jostapûnt int al 1805, Quâter Castē a 's costituès in cumunitê indipendèinta, ind al mèter insèm tót i teritôri fevdêl e zuntêregh soquânti burghêdi ed cunfîn, tra còsti còla ed Ròunchel. Int al 1796 dôp che i fèdev în stê scanşlê, Quâter Castē al 's unés a diêter per mèter insèm 'na cumunitê indipendèinta. Int al 1859 a 's fa al Règn d'Itâlia e Quâter Castē al dvèinta Cmûn.

Fôrsi la costrusiòun di quâter castē (Muntzân, Muntlósi, Bianèl, Muntvêder) în cumincê sòta Atto Adalberto int la metê dal X sècol. Al costrusiòun di castē, secònd còl che dîşen i documèint, di castē în stêdi fât per di precîş mutiv stratègich, sibèin cun di cûmpit divêrs, a 's tratêva ed pôst in avânti che êren la préma difèişa ed Canòsa cûntra i perécol ed la [[Lumbardìa]] e di pâs alpèin. Sōl Bianèl l'é incô l'é un castèl abitê, ed chiêter armâgnen sōl di pcòun pió o mēno rubóst dal tòri mèistri.

Un pó préma ed l'istê ed tót j ân, a Quâter Castē a vîn arcurdê un fât impurtânt per la stôria d' Eurôpa e arcurdê da Donizone, crunésta ed l'època, cme al prém pâs vêrs al Cuncurdê ed Worms, l' é un fât sucès insém al sagrê ed la cēşa ed Bianèl tr'al 6 e al 10 ed mâg ed l'ân 1111. Enrico V, fiōl ed cl' Enrico IV che treintân préma l'à utgnû dal Pêpa Gregorio VII, cun la mediasiòun ed Matélda, al famōş perdòun ed Canòsa, l'é andê a Bianèl e l'à incurunêr la Grând Duchèsa vîce regîna vicâria d'Itâlia. La manifestasiòun la vîn fâta a dû pâs da dóve è sucès al fat dal 1111. Bèle dal prém dopmezdé pr'al strêdi dal paèiş a 's incûntren sintunêr ed cumpêrsi ind i tradisiònel custóm medioevêl. A s'în dê apuntamèint a i pē dal castèl ed Bianèl, per dêr véta a la mosionânt e spetacolêra arcurdânsa, cuntadèin e paişân, frê in panitèinsapenitèinsa, nôbilidelegasiòune nôbil delegasiòun, cavalêr ed l'eşêrcit ed Matélda,; pó da Bianèl în andê, in sfilêda, vêrs al paèiş: Matélda e Enrico V a vînen ricevû int al câmp da i cavalêr, da i religiōş e dal pôpol. Dôp che i gunfalòun dal cuntrêdi invidêdi a i zôgh, segvî da i mès, taburèin, castlâni, j òm d'êrmi e dal Gualdâni di Quâter Castē àn sfilê in parêda, Matélda l'è incurunêda e dichiarêda regîna d'Itâlia davânti a i só devôt sódit. A la fîn ed la fèsta al Mèister d'Ermi al dà inési a i zôgh: i nôbil e valorōş cavalêr a 's afrûnten ind al Zôgh dal Pûnt. Ind i sô custòm ed tânt culōr i sbandiradōr es zibésen in spetaculōşi figûri. Al tramòunt lòungh al strêdi ed l'antîga cuntrêda al pôpol in fèsta a pécen al mân a Matélda in sfilêda cun a drê quî che àn vînt e quî che àn pêrs a i zôgh.

La stôrica sfilêda Matéldica la vín fâtfâta tót j ân ind l'ûltma dumènica dal mèiş ed mâg.