Gingén'na

Artìcol in dialètt pramsân

La Gingén'na (Numida meleagris (Linnaeus, 1758)), l'é'n osél ed la famija di Numididi c'al spol catär al stät salvadég praticamént ätor che in-t-l'Africa séténtrionäla. L'é l'unica sòrta'd béstia dal genòr Numida. L'é conosuda par la bontè dil sò cärni e –anca par còl– l'é städa importèda in-t-l'Evropa, in-t-al Médi Oriént e in-t-ij Americhi, in do l'é städa intròdòta c'mé béstia da alevameént.

Gingén'na
Dil gingén'ni chi magnòn.

Clasificasión siéntifica
Dominì	Eukaryota
Rèign	Animalia
Clâsa	Aves
Órdin	Galliformes
Famija	Numididae
Genór	Numida
Sòrta	meleagris
Nomenclatura binomieèla
Numida meleagris (L.1758)

In pramsân la paròla gingén l'as pol dovèr anca par déscrivór 'na parson'na c'la s'da un muć d'ârij, al mótiv l'è in-t-al fat che la fèmna d'la gingén'na la fa 'n vèrs particolèr e la pära c'la disa "póvrètt, póvrètt, póvrètt, póvrètt" a chi la gà davanti.

Déscrision

Fèmna ed Gingen'na, as capisa dal bavisi pù pićen'ni.

Masć ed gingén'na, che pò al saris al gingén.

L'è n'osél ed taija media-granda, lóng pù o meno 55 o 60 bòr; pr'al portamènt la pol ricordèr bombén la galén'na nostrana mo la ga paréć caratór difarént. Al pèni, pr'ésémpi, i én nigri o d'un bel griz carégh, tuti puntégèdi ed bianc, con anca dil sfumaduri violètì in t'al stomégh. Al pèni d'i äli pò i én difarénti: i téndén al marón con dil striaduri biânchi. A ghé anca d'il variétè difarénti ed la stèsa sòrta (i én sémpór Numida meleagris) chi polén isor bianchi, bizi ćeèri, rosiólén'ni o anca maronseén'ni. La sò carataristica pù évidénta l'é la présénza, in cò, ed'na sòrta'd corén cal ricòrda un capél da vèscòv (la mitra in italjan, e di fati, sémpor in italjan, l'é ćiamèda pù précisamént "faraona mitrata"); la gingén'na l'a ga anca dò bavisi ròsì ed fianc al bèc che'd sòlit i én un pò pù evidénti e groòsi in-t-al masć, che però, in-t-al compléss al risulta pù alseér e picén.

Distribucion e habitat

La zòna d'origin d'la famija di Numidi l'éra limitèda a l'Africa (tutà, compréz anca al Madagascar) e, a partir bélé da l'antichitè, i én stè importè in Evropa. In témp pù résént i en stè importè anca in-t-ij Americhi in do i s'en catädi talment tant bén ch'i s'polén catär anca al stät sélvadég c'me i pît.

Alévamént

Alévèr una gingén'na l'é, a la fén di coónt, cómpaign ad alévèr una galén'na nostrana, fòrsi anca pù fâćil. Il râzi pù difusi par l'alévamént i en culì grizi e la cärna la risulta pù bon'na quanda i én lasèdi libri ed magnèr col chi caton in gir pr'i prè. I oóv i én pù pićén ed culì dil galén'ni però i contènòn tri vòlti tant ed vitamén'na A. A ghé da fär un pò d'atensión a mètarià dentor a 'na polèra insèm'ma a'dj ètri beésti parché i pólén dvintér agrésiv e i póntén anca a j oć quanda a s'ghe va a tór su i oóv.

Il gingén'ni una vòlta chi van fóra dal pólèr dificilmént i tornén in drè e i van a dórmir in sim'ma'l bròchi dil pianti intórn'a cà. Par fèria tornär indrè a s'pol mettreg insem'ma una fèmna ed pît e a pol sućèdór chi g'vaghen a drè quanda la torna in-t-la polèra.

Biólógia

Oóv ed gingén'na.

Éd sòlit is catén in famiji o in ciòp putòst pićén, con su par sò un masć par quatór o cincóv fèmni. I masć i fan di ni par térà, dentor a dil busi imbotidi con un pò'd pèni e un pò'd col chi catén in gir, un pò a la manéra di fasàn. Par cóvèda il fèmni i én bón'ni'd fär anca òt oóv, béi dur, lustar e con un cólor c'al va dal bianc al gialdén spòrc. I pólén covèr sia i masć ch'il fèmni, a turén.

Râzi

A ghé diférénti râzi d'la sòrta Numida meleagris:

• Bianca éd sélésion tòdèsca
• Azzurra Ghigi
• Bluetta
• Camosciata
• Fulvetta
• Grigia comune
• Lilla
• Paonata
• Bianca albina
• Grigia dissimile
• Isabella
• Mosaico
• Pezzata

A ghé anca na béstia éd'n ätra sòrta, adiritura éd 'n ätòr gènòr, c'la s'pol confóndar con còsta: l'é la Volturina (Acryllum vulturinum) una béstia originèria éd la Sómâlia.

Ibrìdasión

La gingén'na la's pól ibridär col pavón, e col ca g'véna fora al s'ćiama Numida meleagris × Pavo cristatus.

Cusén'na

Gingén'na insèm'ma a di pòmm da tèrà pòc primà d'isor misa in t'al forén.

La gingén'na in gènar la vén còta in-t-al forén (mo miga nećesariamént) con di pòmm da tèrà e socuanti dròghi c'me l'âj, al pévar, al rósmarén e col c'a g'ni vóija. Par n'färla miga schèr troòp le cónsiliabil mèttróg su un pò ed butér, un gòss ed vén o, c'mé primà, col c'a g'ni vóija.