Napulitàṅ

Artéccol in dialètt mudnés

Al Napulitàṅ (Nnapulitano dit da lōr) 'l è na léngua rumànśa arcgnusùda uficialmènt da 'l UNESCO cuma léngua e patrimòni dl'umanità. In śónta a 'l Itagliàṅ, al s dascór in Campâgna e, cun soquànti difarénsi, in Lucàgna, in dla Calâbria dal nord, in dal Mulîṣ, in dal Pùglia e in dla part dal Lasi davśèṅ a 'l Caśertàṅ, faghénd part dal grup di dialét meridiunài.

«

Tutte ll'uommene nasceno libbere e cu' eguale dignità e deritte; teneno raggione e cuscienza e hann'a operà ll'uno cu' ll'ato cu' 'nu spirito 'e fratellanza.»

Napulitàṅ(Dichiarasiòṅ universàla di dirìt ad 'l óm,1948)

«

Tut i èsar umàṅ i nàsan lìbar, cumpàgn in di dirìt e dégn a la stésa manéra. I gh'àṅ la raśòṅ e 'l giudìsi e i gh'aṅ da cumpurtàr-as da fradèi 'l un cun c'l àtar.»

(MUD)

Al Napulitàṅ, cuma 'l itagliàṅ, al daśvèṅ da 'l Latìn. A s créd che in d'l Itâglia sèntar-meridiunàla, anc prima di rumàṅ, a s dascurìs 'l Ósc e al Grèc, quést chè in di dintóran ad Nàpuli in fiṅ a 'l II-III sècul.

Sóta gl'Aragóna al Napulitàṅ 'l è stâ śibî par dvintàr la léngua uficiàla dl'Aministrasiòṅ (a s druàva ad fat 'l Itagliàn), ma dòp la tiràda via dal sò pòst ad Fedrìg I a n s 'n è fat gnint.

Funètica

In Napulitàṅ da spés al vucàli sénsa 'l asènt insìma i n vènan diti minga bèṅ e ciàri ma a s dróva un sòṅ sentràl, ciamâ da i linguìsta schwa e cgnusû cun al sìmbul IPA /ə/. In dal francéś al s cata in dla paròla petit o quànd i calabréś i dìśan Milena (/mələnə/). Dit quést, al vucàli i èṅ pò scriti listés cuma in Itagliàṅ, tgnind a drē a la tradisiòṅ.

Cuma par 'l Itagliàṅ, anc in Napulitàṅ a s cata al fenòmen d'l arfursamènt sintàtic ma cun dal règhli difarénti.

Soquànti atri difarénsi ad prunùncia in di cunfrònt d'l Itagliàṅ i èṅ qvisti chè 'd sóta:

A 'l inìsi ad paròla, specialmènt in di grup gua /gwa/ e gue /gwe/, da spés la /g/ prima dna vucàla la dvènta /ɤ/;
La S sórda /s/ a 'l inìsi ad paròla la vèṅ da spés dita cuma /ʃ/ ma minga quànd dòp a gh'è na /t/ o /d/, tut difarènt ad quél ch'a sucèd in dal parlàdi muliśàni;
Al paròli ch'i finìsan par cunsunànta (in gènar al paròli furastéri) i gh'àṅ sèmpar 'l asènt in fónd (in Napulitàṅ a s diś habitàt e minga hàbitat cuma in Itagliàṅ);
La /i/ diacrìtica ch'la s cata in di grup -cia /-ʧa/ e -gia /-ʤa/ d' Itagliàṅ, dal vòlti la vèṅ dita par dabòṅ: p'r eśèmpi, na cruciera [nakru'ʧierə];
Al rutacìśum dla /d/ in /r/ (o più preciśamènt in dla /ɾ/) la gh'è da spés, cuma in Maronna;
La vucàla vèrta A l'è dita cuma /ɑ/ e minga cuma la /a/ d'l Itagliàṅ.

Vucàli e cunsunànti

Al Napulitàṅ al dróa al sèt vucàli d'l itagliàṅ ma anc la schwa /ə/ al pòst dla O e dla E quànd i n gh'àṅ minga 'l asènt insìma. Stésa ròba par la A in fiṅ ad paròla, sèmpar s'la n gh'à briśa 'l asènt insìma.

Létra	IPA	Nòta
a	/a/ /ə/	a sèmp'r avèrta cuma la a ad pac in fiṅ ad paròla, s'la n gh'à briśa 'l asènt insìma, la s lèś cuma la schwa
e	/ɛ/ /e/ /ə/	cun 'l asènt insìma, la s lèś cuma la e vèrta ad pèt cun 'l asènt insìma, la s lèś cuma la e saràda ad pét s'la n gh'à briśa 'l asènt insìma, la s lèś cuma la schwa
i	/i/	la s lèś cuma la i ad pir
o	/ɔ/ /o/ /ə/	cun 'l asènt insìma, la s lèś cuma la o vèrta 'd òć cun 'l asènt insìma, la s lèś cuma la o saràda ad mój s'la n gh'à briśa 'l asènt insìma, la s lèś cuma la schwa
u	/u/	u la s lèś cuma la u ad mul

Létra	IPA	Nòta
b	/b/	cumpàgn a 'l Miranduléś
c	/ʃ/ o /t͡ʃ/ /k/	se dòp a gh'è na e o na i la s lèś cuma SC(e)/SC(i) d'l itagliàṅ in di àtar caś la s lèś cuma la C ad cuc
d	/d/	cumpàgn a 'l Miranduléś
f	/f/	cumpàgn a 'l Miranduléś
g	/ʒ/ o /d͡ʒ/ /ɡ/	se dòp a gh'è na e o na i la s lèś cuma la G ad gir in di àtar caś la s lèś cuma la G ad gas
h		sèmpar muta
j	/j/	cumpàgn a 'l Miranduléś
l	/l/	cuma la L ad lasa e minga cuma la L ad saŀ
m	/m/	cuma la M ad muć e minga cuma la M finàla ad mujàṁ
n	/n/	cuma la N ad nóś e minga cuma la N 'd incóra
p	/p/	cumpàgn a 'l Miranduléś
q	/k/	cumpàgn a 'l Miranduléś
r	/ɾ/ /r/	cumpàgn a 'l Miranduléś
s	/s/ o /z/	cumpàgn a 'l Miranduléś
s	/ʃ/ o /ʒ/	la s lèś cuma SC(e)/SC(i) d'l itagliàṅ prima dna cunsunànta sórda (a part la T) e cuma la GE ad garage prima dna cunsunànta sunòra (a part N · D · R · L)
t	/t/	cumpàgn a 'l Miranduléś
v	/v/	cuma la V a 'l inìsi ad viṿ e minga a la fiṅ
x	/ʃ/	la s lèś cuma SC(e)/SC(i) d'l itagliàṅ
z	/d͡z/ /t͡s/	cuma la Z d'l itagliàṅ zucchero cuma la Z d'l itagliàṅ ozio

Létra	IPA	Nòta
gn	/ɲ/	cumpàgn a 'l Miranduléś
gl(i)	/ʎ/	cumpàgn a 'l Miranduléś
sc(e) / sc(i)	/ʃ/	la s lèś cuma SC(e)/SC(i) d'l itagliàṅ

Al Paternòstar Napulitàṅ

Chè 'd sóta a gh'è al tèst dal Paternòstar in Napulitàṅ cun la tradusiòṅ in Emigliàṅ (Miranduléś) e in soquànti atri léngui meridiunàli.

Miranduléś	Napulitàṅ	Calabréś dal nòrd	Calabréś dal sud	Sicigliàṅ	Itagliàṅ	Latìn
Pàdar nòstar ch'at sē in dal cēl	Pate nuoste ca staje 'ncielo	Patre nuorru chi sta ntru cielu	Patri nostru chi' si nt'o celu	Nunnu nostru, ca inta lu celu siti	Padre Nostro, che sei nei cieli	Pater noster, qui es in caelis
ch'a sia banadét al tò nóm	santificammo 'o nomme tuojo	chi sia santificatu u nume tuoio	m'esti santificatu u nomi toi	mu santificatu esti lu nomu vostru	sia santificato il tuo nome	sanctificetur nomen tuum
ch'a véggna al tò régn	faje vení 'o regno tuojo	venisse u riegnu tuoio	Mu veni u rregnu toi	Mu veni lu regnu vostru	Venga il tuo regno	Adveniat regnum tuum
ch'a sia fat quél ch'at vō tè	sempe c' 'a vuluntà toja	se facisse a vuluntà tuoia	ù si facissi a voluntà	Mu si faci la vuluntati vostra	sia fatta la tua volontà	Fiat voluntas tua
in sla tèra cum in dal cēl	accussí 'ncielo e 'nterra	sia nto cielu ca nterra	com'esti nt'o celu, u stessa sup'a terra	comu esti inta lu celu, accussì incapu la terra	come in cielo, così in terra	sicut in caelo et in terra
Dà-'s al nòstar paṅ ad tut i dè	Fance avé 'o ppane tutt' 'e juorne	Ranne oje u pane nuorro e tutti i juorni	Dùnandi ped oji u pani nostru e tutti i jorna	Dunàtini ogghi lu nostru panuzzu	Dacci oggi il nostro pane quotidiano	Panem nostrum quotidianum da nobis hodie
pardóna i nòstar dèbit	lièvace 'e dièbbete	perdunacce i rebita nuorri	e' perdùnandi i debiti	E pirdunàtini li nostri dèbbiti	e rimetti a noi i nostri debiti	Et dimitte nobis debita nostra
cuma nuàtar a i perduném a i nòstar debitōr	comme nuje 'e llevamme a ll'ate	cumu nue perdunammu i rebituri nuorri	comu nù nc'i perdunamu ad i debituri nostri	comu nuautri li pirdunamu a li nostri dibbitura	come noi li rimettiamo ai nostri debitori	sicut et nos dimittimus debitoribus nostris
e fà ch'a n caschém minga in dla tentasiòṅ	nun 'nce fa spantecà	Un ce mannare ntra tentazione	Non nci dassari nt'a tentazioni	E nun lassàtini cascari inta la tintazziuni	E non ci indurre in tentazione	Et ne nos inducas in tentationem
ma lìb'r-as dal mâl	e llievace 'o mmale 'a tuorno	ma liberacce e ru male	ma liberandi d'o mali	ma scanzàtini di lu mali	ma liberaci dal male	sed libera nos a malo
Amen.	Ammèn.	Ammèn.	Ammèn.	Ammèn.	Amen.	Amen.

Culegamènt estéran

La versiòṅ in Napulitàṅ dla Wikipedia