Funś
|
C'l artìcul chè 'l è scrit in
Miranduléś |
Al Funś (da 'l latìn fungus) 'l è 'n urganìśum dal régn di Fungi ch'al s multìplica par via 'd spóri e ch'al n gh'à briśa di tesû difarènt, dònca al n è mia na piànta. Inólt'r al sò cèluli i n èṅ minga fati 'd celulóśa ma 'd polisaccàride. Anc al mufi i èṅ di funś.
I càtan nutrimènt da 'l ambînt estéran e dònca i èṅ di sapròfita s'i màgnan dal sustànsi minga vivi (tant par dir-'n una, 'l Hermodendron resinae 'l è bòṅ ad metabuliśàr al cherośéne), di parasìta s'i màgnan dal sustànsi vivi (la Beauveria bassiana la magna 'l sinsàli dla malària) e di simbiònt s'i màgnan dal sustànsi vivi ma sénsa far dal mâł a 'l òspit che dal cant suo al cata vantàś a sò vòlta. Fra i parasìta d'l óm a 'rcurdém la Candida, 'l Aspergillus, al Cryptococcus, 'l Istoplasma, al Pneumocystis e 'l Stachybotrys: soquànt ad qvist chè i pōl'n anc cupàr.
Al funś 'l è fat da na capèla insìma, da dal lamèli sót a la capèla, da 'n gamb, da la carna e da 'l spóri.
A gh'è di funś ch'i èṅ bòṅ da magnàr, cuma l'Armillaria tabescens dita „ciuldèṅ“, ma di àt'r i èṅ tòsic e avelenâ, cuma l'Amanita phalloides ch'la masa dagnóra sèmpar faghénd marsìr al fégat. Di àtar pò i t rimbambìsan quànd ta t mét in bóca la sò capèla parchè i t fàn'n andàr fóra 'd tèsta cuma 'l Psilocybe cubensis.