Fîsica
Artéccol in dialàtt bulgnaiṡ
La siänza pió inpurtànta
modificaLa fîsica (dal grîg antîg φυσικός (phusikos), "naturèl" e φύσις (phusis), "natûra") l'è la siänza chla stûdia la natûra int'al só significhè pió lèrgh, vésst ch'la guèrda al conpurtamänt dla matêria, dl'energî e däl fòrz fundamentèl ch'äl gvèrnen äl relaziån strai particèl. L'era acsé prufundamänt armisdè col cuncèt ed natûra che, fén almanch al sècOl XIX, l'êra ciamè filsOfî natUrèl.
I fîsich I stûdien dånca un ventàj ed fenòmen fîsich: a partîr dai quî cinén (äl particèl süb-atòmich) a rivèr ai quî pió grand (l'Univêrs intîr). Tanti vòlt as'è rivè a dîr che la fîsica l'è la mâma di tott äli ètri siänz (la siänza fundamentèl), vésst ca tràtenn ed fenòmen ch'i ubidéssen al lèz fîsichi; dånca, äl dscuêrt dla fîsica i àn aplicaziån ancha in tott äli ètri siänz naturèl.
La fîsica l'è lighè in d'un môd particulèr cån la matemâtica, vésst che, a la fén dla fîra, la fîsica la descrîv äl lèzz e i fenòmen naturèl druvànd la langua matemâtica; par cla vî as pôl dimustrèr la possibilitè o l'impussibilitè d'un quèl fenòmen fîsich ancha sänza usservèrel diretamänt, mo såul cån i câlcul matemâtich.
Ai sré da tgnîrel divîsi: la matemâtica a la n è brîsa una siänza, vést che la n'à mégga cme ubietîv la descriziån dal månd materièl, mo l'è una "speculaziån", un "mèz" druvè dal siänz reèl par dscårrer dal månd.
La fîsica clàssica
modificaLa fîsica clàssica la téggn dänter i pèz tradiziunèl dla fîsica, al vré dîr totta la visiån dal månd dsviluppè da Newton a i só ténp, pó "dscanzlè" dal dscuêrt dal sècul XX; l'à anca lî pèrt diferänti:
- Mecânica clàssica, chla guèrda al fòrz a tott quall ch'al l'à influenzè: a i è la stâtica, pr'i quî fairum, la cinemâtica, pr'i quî in muvmänt, mo ch'an la guèrda mègga al parché i s mûven, e la dinâmica, ed studièr al muvmänt dî quî e äl lèz ch'i àn efèt.
Un'ètra spartiziån l'è qualla in mecânica dî sòlid e mecânica dii flûid; - l'acûstica, al stûdi dal sån, cunsiderè spèss un pèz dla mecânica vésst ch'al sån al végn dal muvmänt däl particèl d'âria in fåurma d'ånnda, ch'äl sèguita äl lèz dla fîsica;
- l'òtica, al stûdi dla lûs, mo mégga såul dla lûs visîbil siché anch' dî infraråss e ultraviulètt ch'i àn i stéss cunpurtamént ed qualla visîbil;
- la termodinâmica, ch'la stûdia äl relaziån stral calåur (l'energî intêrna däl particèl chäl fåurmen una sustànza) e äli ètri fåurm d'energî;
- l'eletromagnetîsum, nèd al cminzéppi dal sècul XIX, dåpp ch'i àn dscuêrt al magnetîsum e l'eletrizitè.
La fîsica mudêrna
modificaLa fîsica mudêrna (ch'la sré la fîsica vgnó fòra da tott äl dscuêrt dal cminzéppi dal sècul XX) la guèrda i cunpurtamént dla matêria in cundiziån estrêmi (pr'esänpi velocitè drî a qualla dla lûs) o pûr in schèl estrêmi (cinén, cme i particèl sub-nucleèr, o grànd, cme l'Univêrs).
In cäl schèli, i nòster cuncètt nurmèl ed velocitè, spâzi, tänp i n'àn pió significhè; i nôv fenòmen ch'i én saltè fòra i én descrétt da la fîsica quantésstica, da la relativitè generèl e da la relativitè strécca.