Başélica 'd la Madòna 'd la Gêra
| C'l artìcul chè 'l è scrit in Arzân | 
|
Artécol in dialèt arzân
La Başélica 'd la Madòna 'd la Gêra (Tempio della Beata Vergine della Ghiara in italiân) ciâmêda ed sôlit da j arzân Başélica 'd la Gêra o la Gêra. Lé ûn di principêla fabrichêt ed Rèz. L'é lòngh a l'antîgh Cōrs ed la Gêra, ciamê adèsa Cōrs Garibaldi. La cēşa l'é 'd proprietê dal Cmû ed Rèz, égh dîş mèsa l'ōrdin religiōş di Sêrev ed Maréia.
L'urégin ed la Başélica
Cla cēşa ché l'é stêda tirêda só grâsia al j ufêrti di fedēl dôp al mirâchel lighê a 'na figûra ed la Vērgin ch' l' ēra ind i parâg. Al fabrichêt dal dé 'd incō l'à tôt al pôst ed 'na costrusiòun pió céca tirêda só da i frê servî in un sît ed lōr proprietê fîn dal 1313. 'Na figûra ed la Madòna, piturêda insém al mûr ed l'ôrt di frê, lé da tânt tèimp, l'ēra drē şbiadîr, int al 1659 p'r al vrèir 'd un sitadèin arzân, têl Ludovico Pratissoli, Lelio Orsi al l'à disgnêda insém a la chêrta e int al 1573, sèimper per vrèir ed Pratissoli, l'é stêda piturêda in afrèsch, sèimper insém a l'istès mûr, dal pitōr arzân Giovanni de' Bianchi ciamê al Bertòun, int al 1596 l'é stêda stachêda dal mûr e spustêda in 'na caplèina tirêda só cun al j ufêrti di fedēl. Al crônachi dal tèimp arpôrten la fôla 'd un sōrd e mót, un têl Marchino ed Castelnōv di Mûnt, ch' l' aré turnê a parlêr e sintèir dôp un mirâchel ed la Vērgin. Un monumèint ed mêlmer cun l'inscrisiòun: ''Ut posteri notus foret… e via acsé, a mansèina ed chî guêrda la facêda, al sègna al pōst precîş in dó gh'ēra la figûra. In pôch tèimp al pôst l'é dvintê pûnt ed pelegrinâg e, grâsia al j ufêrti di fedēl, a 's é decîş ed tirêr só un stâbil nōv per mètregh dèinter la pitûra lighêda al "mirâchel". È stê fât la dmânda al dóca Alfonso d'Este ed fêr prugetêr a i sō architèt un mudél p'r al nōv stâbil. A n'é stê fât trî, ûn da Giovan Battista Aleotti di Argenta, ûn da Cosimo Pagliani 'd Siena e un têrs da Alessandro Balbo ed Frêra ch'l é pó stê còl apruvê dal Dóca.
La préma prēda dal stâbil l'é stêda mésa zò al 6 ed zógn 1597 dal vèschev Claudio Rangone a la preşèinsa dal dóca ' d la duchèsa Margherita Gonzaga, dôp la zachêda a tèra ed pêrta dal vèc cunvèint e 'd la cēsa di sêrev. La diresiòun di lavōr l'é stêda dêda a Francesco Pacchioni, architèt e scultōr arzân. Al nōv architèt al srà ânca al prugetésta ed la cópla e còl ch' l'à pinsê i stóch intêren. Int al 1619 la cēşa l'ēra bèle a un bòun pûnt e al 12 ed mâg l'é stêda cunsacrêda.
Amzûri
La başélica l'é a crōş grēca cun la larghèsa d'ed dèinter ed 45 mēter, lònga 60 mēter (al j amzûri pió grôsi de sté lê în duvûdi al côro int al brâs a sîra) e cun al cèinter 'na cópla cun 'na lantêrna. Int i quâter ângol ch' a vînen in dèinter ed la crōş în etertânt spâsi quadrê, 'd amzûri pió céchi, cun insém êter quâter cópli a mèza bôcia, ch' an 's vèdem mia dal d'ed fōra.
La facêda
La facêda, in stîl grēch antîgh, int la pêrta basa e in stîl grēch mèdi int la pêrta d'ed sōver, l'é in materiêl ed furnêş, cun dal zûnti in mêlmer biânch ed Veròuna a i pē, int i capitē, int al clòuni murêdi e int al curnîş. Insém al purtòun centrêl a gh'é sculpî un basrilēv cun la Vérgin ed la Gêra ed Salvatore da Veròuna, regâl dal cmûn ed Rèz int al 1642. Al dō pôrti a i lê invēci în stêdi fâti int al 1631.
Intêren
L'intêren, int al stîl dal têrd Rinasimèint, al dà int l'ôc per la quantitê ed duradûri, la richèsa di mêlmer e i réch afrèsch dóve la scōla di Carracci, cun l'inspirasiòun al stôri ed l' Antîgh Terstamèint, l'à urnê al vôlti e al cópli. Int al vôlti a gh'é un gîr ed pitûri ch' al gh'à cme sugèt al dòni int l' Antîgh Testamèint.
L'adôb ed pitûri ed la cruşēra grôsa l'ēra stê préma pinsê cun 'n êter stîl e l'é stê sōl al 21 fervêr dal 1615 che la cumpagnéia ed la fâbrica ed la cēşa la vutê al prugèt ed j afrèsch che dôp în stê fât. An 's cgnòs mia chi è stê al teôlegh ch' l' à pinsê al tēma 'd unurêr al j eroîni ed la Bèbia, dōv' al virtó în vésti in arvişerèia cun al virtó ed la vērgin Maréia.
J afrèsch
Dimòndi interesânt l'é la letûra dal significhêt estètich ed j afrèsch e in dó in més:
- i quâter spâsi quadrê a fōrma ed cópla ed fiânch a i brâs ed la crōş grēca preşèinten un sûnt di peréiod dal tèimp dal mònd: int al prém a gh'é rapreşentê al paganèişem, sgnê dal sibéli. Dôp égh vîn al tèimp ed l'ântîgh testamèint, cun i pofēta ed la Bébia, pó al tèimp dal Vangēl cun i quâter vangelésta, e a la fîn al tèimp ed la Cēşa, cun i dutōr ed la cēşa
- al quâter vôlti a bòta che fân i brâs ed la crōş grēca preşèinten int i spâsi pió grôs di sugèt ed l' Antîgh Testamèint ch' àn cme prutagonésti dal figûri ed dòna.
- Adamo e Eva int al paradîş
- Abrâmo int l'ât ed srrvîr j ânzel, a dréta Rebecca ch' la slònga da bèver al sêrev 'd Abramo
- Rachele al pòs
- Giaele e Sisara
- Abigail ch'al preşèinta a Davide, arabî, dimòndi magnêr
- Giuditta e Oloferne
- Ester a i pē dal trôno 'd Assuero
- Debora e Barac
- Samuele, zibî al prēt da la mêdra
- Abisag, bèla ragâşsa 'd Sunam, ch' la servés al vèc Davide int al trôno circundê da la cōrt
- La cópla la preşèinta l' Eşaltasiòun ed Maréia.
Spâsi dal Sibéli
(Ruggeri-Brawt) Al sufét l'é stê piturê da Alessandro Tiarini, ûn di pió grôs capés ed la scōla di Carracci. J afrèsch, belésim, àn dê valōr a l'artésta che a Rèz l' à lasê dimòndi ôvri e ch' al gh'à 'vû 'na lònga e fortunêda permanèinsa in sitê, al grós lavōr int la vōlta pió grânda. Int i pnâs, ed grôsa potèinsa ch' as fà capîr, în al Sibéli tanto spiritose che vive rassembrano (Vidriani); int j ôt spâsi in bâs dal bacîn în piturêdi al Virtó, int j ôt d'ed sōver etertân ânzel cun i strumèint ed la pasiòun ed Crést, int l'amdâja ed cèinter dû ânzel ûn al pôrta la crōş e l'invîda 'na figûra mèza quacêda a 'd adurêrla.
Int l'altêr a mansèina, disgnê da G.B. Magnani ed Pèrma, la Vērgin cun al Bambèin e in bâs i sânt Francèsco 'd Assisi, Luséia, Apollonia, Ègta, l'é ôvra 'd Alfonso Chierici 1854. Lionello Spada in gâra cun al Tiarini l'îva piturê un quêder ed grôs valōr (rubê int al 1783) in dó gh'ēra Sân Francèsch in adurasiòun.
Vôlta a matèina
(da la pôrta principêla a la cópla) Al pitûri ed la vôlta în stêdi fâti da Luca Ferrari, sculêr ed Guido Reni, che a gh'în stêdi urdnêdi int al 1644. E dâto ch' în piasûdi a tóta la sitê la cumpagnéia ed la fâbrica l'à dê da fêr a l'istès pitōr (1646) j afrèsch dal brâs a mezdé.Int i sînch sfònd o fâsi dal prém spâsi tr' al clòuni l'é figurê la Mansuetudine, pó 'n ânzel ch' al tîn só soquânt e-scûd, 'na tòra cun di bastiòun, 'n ânzel ch' al pôrta 'n armadûra, la Fèid. Int al vôlt ch' al cumbîna cun j êrch dal capèli, a mansèina Adamo e Eva mandê via dal Paradîş, int al cèinter Abramo ch'l'è drē servîr j ânzel, a dréta Rebecca ch'la dà da bèver al sêrev 's Abramo. Int i quêder int tèila in mèz al clòuni (in quisché cme in chiêter) în rapreşentê mirâchel ed la Madòna; còl a mansèina l'é 'd Pietro Desani, cl'êter ed Pietro Armani.
Spâsi di profēta pió impurtânt
Int al capèla aşvèin a la porta ed dréta (capèla Pagani) i profêta Isaia, Daniele, Ezechiele, Geremia int i pnâs, al j ôt Virtó int i spâsi pió grôs, int i pió céch j ôt ânzel int l'ât ed fêr omâg a la Divinitê figurêda int al cèinter, în ed Camillo Gavasseti (1630). L'altêr urnê 'd mêlmer e 'd brònz e imblî cun al stâtvi ed la Religiòun e 'd la Prudèinsa l'é ôvra 'd Nicola Sanpaolo; al quêder ed la Vērgin int l' ât de dmandêr al Bambèin Gesó a S.Francèsch 'd Alessandro Tiarîn (1629.
Da nutêr al statvèini in brònz int al pilèti ed l'âcva sânta, ed fiânch al purtòun centrêl, che rapreşèinten S. Prôsper, e l'Imacolêda Cuncesiòun, la préma fâta fêr da i cunsèin, cl' êtra da i filadōr ed sèida còsta só disègn ed Paolo Magnavacchi. Préma 'd andêr fōra a s pōl dêr 'n ucêda int al dedrê ed la facêda a la tèila cun la môrt ed S.Svân Vangelésta, cumpuşisiòun grôsa e cun un móc ed gînta 'd Alessandro Tiarini. D' arcurdêr in pió soquânt quêder int al curidôr ed l'Economêt tra quisché 'd Orazio Talami, la Vergine Addolorata cun al fiōl môrt in brâs; Carlo Cagliari (fiōl dal Veronèiş), L'Annunciata; Lorenzo Franchi S. Girôlem ch' al guêrda la Trinitê mèinter l'é drē scréver Int l'ufési ed l'aministrasiòun soquânt tèili ed l'ereditê Vicedomini-Vallisneri, cun dû belésim ritrât de scōla francèişa
Vôlta a sîra
(da la cópla al côro)
Ad Alessandro Tiarini, cm' a j òm vést, intv al 1618 în stêdi urdnêdi al pitûri de sté brâs e int al 1624 còli ed la mèza calôta, 'd la vôlta e 'd la cruşēra. A mansèina as vèden Debora e Barac, int al mèz Sammuele, zibî da la mêdra al prēt, a dréta Abisag, bèla ragâsa ed Sunam, cha servés al vèc Davide sidû int al trôno circundê da la cōrt. Int la préma fâsa divêrs ânzel cun aspèt divêrs; int la secònda a mansèina al rè Davide sidû cun l'êrpa in mân, al cèinter l'arcânzel Michēl che cun al stindêl ed la crōş al fà scapêr al demòni, a dréta Salomone in trôno.
Int la calôta l'impunèinta sēna ed l'Asunsiòun ed M.V. curunêda da la S. Trinitê cun dimòndi ânzel; in bâs j apôstol e i divêrs sânt incantê. St' ûltmi pitûri se gh'àn di valōr impurtânt, a gh'àn ânch di difèt mia mēno grôs, as dîş che al Tiarini a j à fât apèina fōra da 'na malatéia. Al quêder tr'al clòuni ed mansèina l'é 'd Sebastiano Vercellesi, còl ed frûnt ed Pietro Desani. L'altêr principêl, lavurê int al 1672 da artésta ed Carêra, l'é stê disgnê, secònd D.Luigi Bocconi, da G.M.Soli, mudnèiş, e mia dal Tarabusi cme l'à dét in tôrt al dutôr D.Bertolini. Al "pêlch per l'ôrghen", cambiê int al 1890 e més zò quêşi un sècol préma da l'Abê Giuseppe Ferrari Bonini, l'é ôvra ed Luigi Samoggia ch' a 'gh và ânca al plâchi o mòstri durêdi che, bluchêdi apôsta mêl, i rèsghen int al mèz e a 'gh tîren via la şvêlta elegânsa.
Spâsi di Vangelésta
La capèla (Calcagni e Casotti) l'é stêda afreschêda int al 1642 da Pietro Desani ch' l' à rapreşentê int i pnâs i quâter Vangelésta, int spâsi in bâs ôt ōrdin religiōş, in quî d'ed sōver al Virtó relatîvi, int al cèinter la Religiòun. Sti afrèsch a sèmbren pió bâs dal mêrit ed l'artésta, as vōl ch' al lavurés a la lûş ed 'na tôrsa: fōrsi l'à lavurê in prèsia e cun l'ajót de sculêr pôch prâtich.
Di dû altêr, còl in fâcia a la pôrta pió céca l'é 'd Francesco Orso e Giacomo Novo; al quêder ed la Vērgin anunsiêda da l'ânzel l'é 'd Alessandro Tiarini. Cl'êter l'é 'd Nicola Sampòlo ch' l' à sculpî ânch al stâtvi cun la Fèid, la Caritê e la Sperânsa. A Lionello Spada o a Sebastiano Vercellesi a vîn dê la pitûra dal quêder 'd altêr cun S.Girôlem, S.Zvân batésta e la Madòna ed Loreto. Eter a vōlen che i dû pitōr l'âbien piturêda insèm, int tót al manêri int la figûra ed S.Girôlem a 's arcgnòs la mân dal Spada.
Vôlta a nôt
(da la cópla a l'altêr ed la B. V.)
Lionello Spada l'à rapreşentê int i spâsi pió grôs a mansèina Abigaille ch' al preşèinta a Davide arabî dimòndi magnêr, al cèinter la Vērgin cun al Bambèin curunêda da strèli, un ânzel cun 'na pêlma, l'êrca da Testamèint, un ânzel cun un râm 'd ulîv e a la fîn 'na Vērgin incurunêda cun i cavî spetnê ch' la mîra al sēl. I dû quêder in mèz al clòuni în ed Michele Maltei.
Al grôs quêder 'd altêr ed la Beâta Vērgin tirê só in un prém tèimp dedrē a l' altêr magiōr, pó tirê zò perché al gh' îva un difèt e l'ēra trôp grôs, l'é dvintê câşva ed quistiòun; l'intervèint dal dóca l'à dê un taj a còsti e l'à urdnê ed tirêrel só dedrē a l'altêr ed dréta. L'ôvra 'na grôsa cumpuşisiòun architetônica, réca ed clòuni, stâtvi, ed basrilēv l'ēra finida int al 1615 cun un disègn e l'asistèinsa ed G.B.Magnani. I basrilēv e al stâtvi in dóv' as vèden Abramo e Jesse, i sânt Francesco da Paola e Filippo Benizzi, i prufēta Isaia e Geremia, în ed Francesco Orso e Giacomo Novo, lumbêrd. L' urnamèint ch' al la circònda sustgnû da quâter clòuni in prēda da paragòun, l'é stê fât só disègn dal Magnani da Paolo Larioli e Gabriele de' Chierici, argintēr arzân.
A mêriten 'd èser vésti al turcēri in brònz a i lê ed l'altêr lavurêdi da Vincenzo Morenghi ch' al j à urnêdi 'd amurèin e statvèini a eltrilēv e al sînch grôsi lâmpadi 'd argînt, la pió grôsa dubêda ed cherubèin e fugûri 'd ânzel, l'é stêda fâta (1734-26) da Paolo Magnavacca só disègn ed Ludovico Benedetti, L' é un grôs câp lavōr 'd urèveş e la pèişa 70 chîlo 'd argînt fîn a 900/1000.
Spâsi di Dutōr ed la Cēşa
La capèla aşvèin (Gabbi e de l' Êrt ed la Sèida) l'é stêda piturêda a ôli int al 1622 da Carlo Bonomi ed Frêra ch' l'à rapreşentê inti pnâs i dutōr ed la Cēşa, int i spâsi in bâs dal bacîn al j ôti Beatitódin, sōver etertânt ânzel, int al cèinter al Podestê spirituêl. L'altêr in fâcia a la pôrta cun al dō stâtvi cun la Religiòun e la Giustésia l'é ôvra ed Francesco Pacchioni (1606). Còl ed fiânch l'é stê lavurê da Alberto, só fiōl, e al quêder 'd altêr cun S. Zôrz purtê al martéri e S.Catarèina svgnûda, int al fond al pôpol e suldê, l'é ôvra ed Ludovico Carracci.
Volta a mezdé
(da la cópla a l'altêr ed la sitê) Luca Ferrari la figurê a mansèina Rachele al pòs, Giaele e Sisara interesànt per l'efèt ed vidûda dal cavâl ed Barac, a dréta l' andêda sòt' âcva ed l'eşêrcit dal Faravòun int al mêr Ròs; ind i sînch e-sfònd dal spâsi tr' al clòuni la Puritê, trî ânzel divêrs e finalmèint la Verginitê. A Giulio Cesare Mattei, ciamê al Francèiş, a spèten i quêder tr'al clòuni. La stâtva ed Sân Szvân Vangelésta, fâta da pôch, l'é ôpra dal scultōr Enrico Franzini ed Rèz.
L'altêr cun al magnéfich quêder d' altêr in mêlmer l'é stê tirê só dal Cmûn ed Rèz só un disègn grandiōş ed G.B.Magnani, Al quêder al rapreşèinta Gesó cunsulê da l'ânzel, l'é óna dal ôvri pió discósi e amirêdi (1624) ed Francesco Barbieri ciamê al Guercino, che per sté lavōr «oltre il prezzo stabilito di ducatoni 500, lo regalarono di una collana d'oro con una medaglia di valuta ella solo di lire cento con la Madonna di Reggio e l'arma della città» (Malvasia).
Cópla
La magnéfica cópla tirêda só da Francesco Pacchioni só disègn ed Cosimo Pagliolo dal ló justê, l'é stêda quacêda 'd afrèsch da Lionello Spada, sculêr di Carracci, ch'a gh'ēra stê urdê l'ôvra int al 1614, dôp al tratatîvi mia andêdi a bòun fîn cun Ludovico Carracci e Giulio Cesare Procaccini. Al Spada l'à cumincê al lavōr ind l'istès ân, quêsi ind l'istès mumèint che a Tommaso Sandrîni a gh'é stê dê da fêr la vidûda e j adôb. Int al 1616 la bèla ôvra l'ēra finîda e la spèisa totêla in frânch arzân 11.082, in dó 8.360 frânch în andê al Spada, al rèst al Sandrini. Int i pnâs as vèden quâter figûri grôsi che rapreşèinten L'Elemôsna, La Religiòun, La Caritê, L' Urasiòun; int al tambōr i quâter sânt prutetōr ed la sitê e quâter ed l' ōrdin di servî e fra l'ûn e cl'êter cartlòun cun tèsti in cêr e scûr; int la calôta, a cêr e scûr, ôt personâg ed l'Antîgh Testamèint e int la cûrva fîn a la lantêrna la celebrasiòun ed la Vērgin fra 'na sfilêda 'd ânzel.
Sagrestèia e teşōr
Int la sagrestèia un geniêl arlòj ed P.Cherubini Ranzani (o Forzani o Sforzani) ed Rèz (1580-1676) al sègna i dé, la lûna, e al gîr dal strèli, e via acsé. Int la câmbra ed fiânch a gh'é al teşôr, réch e interesânt musèo dal lavōr ed j orèveş di sècol XVII e XVIII. (Per vişitêrel a 'gh vôl al permès ed l'aministrasiòun ed la başélica). Int al vedrèini a i lê, sē candlēr 'd argînt a sbêls e crōş cun al stèma Estèins, regalê (1631-1634) dal dóca Francesco I d' Este, pêş in argînt cun la sēna ed la Deposisiòun (XVI sècol), abôş uriginêl ed Lelio Orso in 'na curnîş réca, fruntêl o paliôt in argînt (XIX sècol), 'na crōş tgnûda só da 'n âsta, pnèl, reliquâri, navşèli, piât, câlis a sbêls, târghi, e via acsé. Int la vedrèina ed cèinter 'na réca colesiòun ed giujê antîgh tra quî ed valōr 'na gulâna cun 'na crōş in fîl 'd ôr e smêlt urnêda ed pêrli e rubèin, 'na crōş a şmerêld, divêrs gerliféch, cun prēdi ed valōr e a la fîn la curòuna vutîva dal Senêt e Pôpol ed Rèz (1974).
Int l'ândit ed la pôrt ch' la dà in véia di Sêrev a gh'é al monumèint tirê só (1820) per la duchèsa Maria Teresa Cybo-Malaspina, mujēra dal dóca Ercole III.
Restâver
- I restâver în stê fât ind dal 1887 al 1890 sòta la diresiòun ed Nicolò Barabino, Luigi Samoggia, Gaetano Chierici
- j ûltem restâver în qûi fât ind j ân dal 1990
Elèinch di léber
- Guglielmo Piccinini, Guida di Reggio Emilia, 1921
Êter prugèt
Wikimedia Commons contiene file multimediali su Başélica 'd la Madòna 'd la Gêra
Nôta: cla pâgina ché l'é stêda inviêda cun 'na tradusiòun da Tempio della Beata Vergine della Ghiara trâta da it.wikipedia.org.
Guêrda la stôria ed la pâgina uriginêla per cgnòser l'elèinch 'd j autōr.